Tου Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Μας αρέσει συχνά να κουβεντιάζουμε για τη δικαιοσύνη και την απονομή της, να επαινούμε με ενθουσιασμό τα δικαιϊκά συστήματα που εφαρμόζονται σε άλλες χώρες ή να αποκηρύσσουμε μετά βδελυγμίας τα όσα συμβαίνουν στα καθ’ ημάς.
Αυτά σε ένα καθημερινό επίπεδο, σε πρακτικές συζητήσεις για τους νόμους που ισχύουν ή δεν ισχύουν, καθώς και για τις συνέπειες που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε είτε στη μια είτε στην άλλη περίπτωση. Κι ας μην ξεχνάμε πως μας αρέσουν εξίσου και άλλες, γενικότερες θεωρήσεις: να ξεδιπλώνουμε τις ιδέες μας για μια δικαιοσύνη που δεν έχει επέλθει ακόμη και η οποία, αν και όταν επέλθει, θα αποκαταστήσει όλα τα ζητούμενα: θα υπηρετήσει την ελευθερία, θα εγγυηθεί την ισότητα και θα καθιερώσει την αλληλεγγύη και την ισονομία.
Το κομψό βιβλίο του Χανς Κέλσεν «Τι είναι δικαιοσύνη;», που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μετάφραση Θοδωρή Δρίτσα από τις εκδόσεις Αντίποδες (με ένα μεστό επίμετρο της Αλίκης Λαβράνου), δείχνει πόσο δύσκολο πρόβλημα αποτελεί η δικαιοσύνη και πόσο αυτονόητα δεν είναι τα πράγματα, ακόμα κι αν πρόκειται για τα πλέον προφανή. Ο Κέλσεν (1881-1973) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς του δικαίου του 20ου αιώνα. Γεννημένος στην Πράγα, σε γερμανόφωνη οικογένεια εβραϊκής καταγωγής, έγινε πρώτα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης (όπου και συμμετείχε στη διαμόρφωση του αυστριακού συντάγματος μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο), για να καταλήξει αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας, από το οποίο απολύθηκε το 1933 λόγω της εβραϊκής του καταγωγής. Ο Κέλσεν κατέφυγε μετά από αυτό το γεγονός στις ΗΠΑ (έμεινε προηγουμένως για ένα διάστημα στη Γενεύη), διδάσκοντας στο Χάρβαρντ και στο Μπέρκλεϋ – είχε, ωστόσο, προλάβει να κερδίσει το κύρος του στην Ευρώπη, όπου και ταξίδεψε πολλές φορές μεταπολεμικά για να κάνει ομιλίες και να δώσει διαλέξεις.
Το «Τι είναι η δικαιοσύνη;» αντιπροσωπεύει το κείμενο της αποχαιρετιστήριας διδασκαλίας του Κέλσεν στο Μπέρκλεϋ και συμπυκνώνει με ιδανικό τρόπο ολόκληρη τη φιλοσοφία του για το δίκαιο. Το δίκαιο για τον Κέλσεν δεν υφίσταται άνωθεν, δεν προέρχεται από τη βούληση του Θεού ή από τη θέληση κάποιας μεταφυσικής αρχής. Το δίκαιο το έχουν φτιάξει (και θα το φτιάχνουν πάντοτε) οι άνθρωποι όχι επί τη βάσει κάποιων ηθικών πεποιθήσεων και υψηλών αξιών, αλλά ορμώμενοι από τα συγκεκριμένα κάθε φορά συμφέροντά τους και τις προαποφασισμένες βλέψεις τους. Αυτό σημαίνει πως δεν είμαστε σε θέση να καταλήξουμε σε οποιονδήποτε ορισμό για την έννοια της δικαιοσύνης: ό,τι είναι σωστό και έντιμο και δίκαιο για έναν ορισμένο πολιτισμό ή για μιαν ορισμένη κοινωνία, μπορεί να είναι άδικο, παραπλανητικό και έκνομο για ένα άλλο κοινωνικό, οικονομικό και νομικό καθεστώς.
Ο σχετικισμός του Κέλσεν δεν είναι τόσο κυνικός ή ουδέτερος (αναλόγως πώς το βλέπουμε και τι λεξιλόγιο θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε) όσο μοιάζει εκ πρώτης όψεως. Γιατί αν έχουμε την ικανότητα να καταλάβουμε και να κατανοήσουμε την ποικιλία των διαφορετικών εκδοχών για τη δικαιοσύνη, τότε έχουμε κατακτήσει και το μείζον, που είναι η ανεκτικότητα για τους άλλους. Και μόνο η ανεκτικότητα (πέρα από οιοδήποτε μεγαλεπήβολο όραμα δικαιοσύνης) μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για τη δημοκρατία, την ελευθερία, την ειρήνη και το ανεμπόδιστο της ακαδημαϊκής έρευνας. Όπως κι αν το σκεφτούμε, ένας εξαιρετικά σημαντικός στοχαστής.
