Ένα εκτενές αφιέρωμα στον τάφο του Πολεμιστή Γρύπα, που ανακαλύφθηκε το 2015 στην Πύλο, από τη σκαπάνη των Τζακ Λ. Ντέιβις και Σάρον Ρ. Στόκερ του πανεπιστημίου του Σινσινάτι (οι ανασκαφές τελούνται υπό την άμεση εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας), κάνει το τρέχον τεύχος του έγκυρου αμερικανικού περιοδικού Archaeology.
Μεταξύ αυτών που αναφέρονται, ξεχωρίζουν τα νεότερα στοιχεία για τα αντικείμενα του ασύλητου τάφου, που πραγματικά εντυπωσιάζουν.
«Ένας μόνο τάφος και το εξαιρετικό του περιεχόμενο αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαιολόγοι βλέπουν δύο μεγάλους αρχαίους ελληνικούς πολιτισμούς», σημειώνεται, μεταξύ άλλων, στο άρθρο που συμπεριλαμβάνει δηλώσεις των ανασκαφέων, καθώς και άλλων αρχαιολόγων. Και εξηγούνται οι λόγοι που συμβαίνει αυτό.
Οι μελετητές εδώ και καιρό συζητούν τη φύση της σχέσης μεταξύ Μυκηναίων και Μινωιτών. Μια συζήτηση που επικεντρώνεται στο κατά πόσο η μυκηναϊκή κουλτούρα -και αυτό που θεωρείται αρχαίος ελληνικός πολιτισμός- η οποία χρονολογείται μισή χιλιετία αργότερα της μινωικής, εισήχθη από την Κρήτη ή ήταν εγχώριο φαινόμενο. Ωστόσο, η εξαιρετική ανακάλυψη του ασύλητου λακκοειδούς τάφου του Γρύπα Πολεμιστή (όπως έχει καθιερωθεί να ονομάζεται λόγω των απεικονίσεων γρύπα σε κομμάτια ελεφαντοστού που τον συνόδευαν, μαζί με συνολικά περίπου 2.000 αντικείμενα), πολύ κοντά στο μυκηναϊκό ανάκτορο του Νέστορα, στον ‘Ανω Εγκλιανό, στη Χώρα του Δήμου Πύλου-Νέστορος, υποδεικνύει ότι η έννοια των ανταγωνιστικών πολιτισμών μπορεί να κρύβει -αντίθετα- μια βαθιά διασύνδεση.
«Οι αρχαιολόγοι έχουν έναν τρόπο να ‘κόβουν’ τον κόσμο σε καλά οριοθετημένες πολιτιστικές οντότητες. Φαίνεται όμως ότι κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού δημιουργήθηκαν νέες ταυτότητες», λέει στο αμερικανικό περιοδικό ο αρχαιολόγος Δημήτρης Νακάσης, καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο Μπάουλντερ. «Υπήρχαν σαφείς γραμμές μεταξύ Μινωιτών και Μυκηναίων, αλλά οι πρόσφατες μελέτες επισημαίνουν πλέον ότι αυτές είναι δικές μας κατηγοριοποιήσεις και όχι δικές τους», συμπληρώνει. Το εντυπωσιακό περιεχόμενο του τάφου στην Πύλο ίσως είναι το κλειδί για την κατανόηση μιας πολύ πιο περίπλοκης ανάπτυξης. Οι μελετητές αρχίζουν πλέον να πιστεύουν ότι η μετάβαση από τον μινωικό στον μυκηναϊκό κόσμο μπορεί να μην ήταν απότομη, που επιτεύχθηκε μέσω αποικισμού ή κατάκτησης, αλλά μια πολύ πιο περίπλοκη διαδικασία πολιτισμικής ανάμιξης και επικοινωνίας, που ήρθε στο τέλος της όταν η ηπειρωτική μυκηναϊκή κουλτούρα επικράτησε στην Κρήτη γύρω στο 1400 π. Χ., λέει ο Γιαν Ντρίσεν (Jan Driessen), ειδικός στον μινωικό πολιτισμό από το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λέουβεν. «Με τίποτα δεν μπορείς να υπερεκτιμήσεις τη σημασία του τάφου», αναφέρει στο περιοδικό Archaeology.
Ο τάφος του Γρύπα Πολεμιστή -που χρονολογείται γύρω στο 1500 π. Χ.- και το εξαιρετικό περιεχόμενό του (υπενθυμίζεται ότι το Υπουργείο Πολιτισμού είχε χαρακτηρίσει το εύρημα ως «την πιο εντυπωσιακή περίπτωση επίδειξης προϊστορικού πλούτου σε ταφικά μνημεία της ηπειρωτικής Ελλάδας, που έχει έρθει στο φως τα τελευταία 65 χρόνια»), αλλάζει τις ερμηνείες για τις σχέσεις Μινωιτών και Μυκηναίων. Γεγονός που οφείλεται κυρίως στον ότι δεν υπήρχε άλλος νεκρός, άρα ο τάφος, ο οποίος βρέθηκε αδιατάρακτος, ανήκε αποκλειστικά στον Γρύπα Πολεμιστή. Αυτό επέτρεψε στην ομάδα αφενός να μελετήσει τα ίδια τα αντικείμενα και αφετέρου να δείξει τον τρόπο που αρχικά είχαν τοποθετηθεί. Μεταξύ των χιλιάδων αντικειμένων από τον τάφο υπάρχουν μινωικής τεχνοτροπίας σφραγιδόλιθοι από αμέθυστο, αχάτη κι άλλους πολύτιμους λίθους. ‘Αλλα αντικείμενα είναι πιο δύσκολο να τοποθετηθούν, συμπεριλαμβανομένου ενός ξίφους, η λαβή του οποίου είναι διακοσμημένη με μικροσκοπικά χρυσά ελάσματα, που του προσδίδουν ένα κεντημένο αποτέλεσμα, κι ένα οδοντόφρακτο κράνος, του τύπου που περιγράφεται στην Ιλιάδα, και έχει βρεθεί τόσο στην Κρήτη όσο και στην ενδοχώρα.
Οι ανασκαφείς Στόκερ και Ντέιβις τα τελευταία χρόνια φτιάχνουν μια υπόθεση: Ότι ο Γρύπας Πολεμιστής και οι άνθρωποι που τον έθαψαν δεν ήταν απλώς άπληστοι συλλέκτες μινωικής τέχνης, αλλά και εξαιρετικοί γνώστες του συμβολισμού αυτής της τέχνης. «Ο Γρύπας Πολεμιστής λέει: ‘Είμαι μέρος του μινωικού κόσμου», εξηγεί η κ. Στόκερ. «Υπάρχει μια ιστορία που μπορούμε να έχουμε με αυτή την ταφή, την οποία δεν είχαμε κατορθώσει να έχουμε νωρίτερα», συνεχίζει. Οι μελετητές συμφωνούν ότι ο τάφος είναι κάτι περισσότερο από μια τυχαία συλλογή μυκηναϊκών και μινωικών αντικειμένων. «Εδώ, η Κρητική τέχνη επαναχρησιμοποιείται και επαναπροσανατολίζεται σε τοπικό πλαίσιο», συμπληρώνει στο Archaeology ο κ. Νακάσης. «Αυτό μας δείχνει ότι υπάρχει ισχυρός σύνδεσμος μεταξύ των ανθρώπων που ζούσαν στην Πύλο και στην Κρήτη, ένα πολύ ενημερωμένο δίκτυο αγαθών και πιθανώς ανθρώπων, σε όλο το Αιγαίο. Δεν ήταν απλοϊκοί άνθρωποι που δεν κατανοούσαν την ομορφιά και τη χάρη της τέχνης που έθαβαν», τονίζει. Αντίθετα, σκόπιμα δημιουργούσαν μια αντανάκλαση της κοσμοθεωρίας τους.
Αντικείμενα και συσχετισμοί
Μια αξιοσημείωτη κατηγορία αντικειμένων που έχουν ταφεί με τον Γρύπα Πολεμιστή είναι περίπου 50 σφραγιδόλιθοι από ημιπολύτιμους λίθους. Οι σφραγιδόλιθοι αυτοί, που αρχικά χρησιμοποιούνταν από τους Μινωίτες για διοικητικούς σκοπούς, είναι μικροσκοπικά έργα τέχνης, διακοσμημένα περίπλοκα πέρα από κάθε λειτουργική αναγκαιότητα. Στην πραγματικότητα, αφού καθαρίστηκαν και αποκαταστάθηκαν, οι συνάδελφοι της Στόκερ εκτύπωσαν τα σχέδιά τους πάνω σε στόκο και βρήκαν ότι κάποιες από τις λεπτομέρειες είναι τόσο μικροσκοπικές που δεν μπορείς να τις δεις με γυμνό μάτι, ακόμα και στην εκτύπωση.
Πολλοί από τους σφραγιδόλιθους είχαν τοποθετηθεί στη δεξιά πλευρά του νεκρού, μερικοί πιθανώς φορεμένοι ως μέρος βραχιολιού και άλλοι συγκεντρωμένοι σε θήκη που έχει αποσυντεθεί εδώ και καιρό. Ο πιο εντυπωσιακός είναι ο σφραγιδόλιθος με την απεικόνιση πολεμιστών, μεγέθους περίπου 3,5 εκατοστών. Οι ανασκαφείς πιστεύουν ότι ο καλλιτέχνης που δημιούργησε τον σφραγιδόλιθο ήταν από την Κρήτη, επειδή μέχρι στιγμής δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι οι τεχνίτες στην ηπειρωτική χώρα διέθεταν τη δεξιότητα που απαιτείται για να δημιουργηθεί ένα τέτοιο αντικείμενο. Η πέτρα απεικονίζει έναν πολεμιστή να μαχαιρώνει έναν οπλισμένο εχθρό, ενώ ένας άλλος πεθαίνει στα πόδια του. Η σκηνή, όπως και πολλές ακόμα που απεικονίζονται στους σφραγιδόλιθους, αντανακλάται σε αντικείμενα που βρέθηκαν στον τάφο του πολεμιστή, όπως τα όπλα και το σκήπτρο που εντοπίστηκαν στην αριστερή του πλευρά. «Το ξίφος που χρησιμοποιεί ο νικητής είναι το ίδιο με το ξίφος με το οποίο είναι θαμμένος ο πολεμιστής», λέει ο κ. Ντέιβις.
Έξι χτένες από ελεφαντόδοντο και ένας καθρέφτης που βρέθηκαν στον τάφο υποδεικνύουν ότι τον «ένοικό» του τον απασχολούσε η περιποίησή του και ίσως είχε μακριές μπούκλες παρόμοιες με εκείνες του θριαμβευτή πολεμιστή του σφραγιδόλιθου. Επίσης, όπως ο ήρωας του αχάτη, ο Γρύπας Πολεμιστής φορούσε χρυσό περιδέραιο. Υπάρχει επίσης η απεικόνιση ενός μικροσκοπικού σφραγιδόλιθου, μικρότερου από δύο εκατοστά της ίντσας, σε βραχιόλι στον καρπό του πολεμιστή. Οι σφραγιδόλιθοι που βρέθηκαν στον τάφο ήταν διάτρητοι, σαν να αποτελούσαν μέρος ενός τέτοιου βραχιολιού.
Επιπλέον, ένα χρυσό δαχτυλίδι από την ταφή απεικονίζει μια θεά που κατεβαίνει από ψηλά και πλαισιώνεται από δύο πουλιά που φεύγουν σε βραχώδεις κορυφές. Ο μεγάλος αριθμός σκαλιστών δαχτυλιδιών και σφραγιδόλιθων ενισχύει την ιδέα ότι υπήρχε κάτι περισσότερο από μιμητισμό. Ο Γιαν Ντρίσεν λέει ότι οι σφραγιδόλιθοι -όπως αυτοί που βρέθηκαν στον τάφο του Γρύπα Πολεμιστή- ήταν σπουδαία ατομικά αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν από τους Μινωίτες για γραφειοκρατικές λειτουργίες, όπως για να σηματοδοτήσουν ταυτότητα σε επίσημα έγγραφα. Ένας Μινωίτης μπορεί να είχε έναν ή δυο σφραγιδόλιθους, σίγουρα όμως όχι 50. «Δεν βγάζει νόημα να έχεις 50 σφραγιδόλιθους», λέει ο κ. Ντρίσεν στο αμερικανικό περιοδικό. «Ο Γρύπας Πολεμιστής ή αυτοί που τον έθαψαν έκαναν φιγούρα. Είναι προφανής η μινωική επιρροή, αλλά νομίζω ότι μερικά από αυτά τα αντικείμενα δεν χρησιμοποιήθηκαν με τον ίδιο τρόπο που τα χρησιμοποίησαν οι Μινωίτες», προσθέτει.
‘Αλλα αντικείμενα, επίσης, μοιάζουν με συνειδητές αναφορές μεταξύ τους. Ένα από τα τέσσερα χρυσά δακτυλίδια στον τάφο δείχνει κάποιον που εκτελεί ταυροκαθάψια, «απηχώντας» το κεφάλι ενός ταύρου που κάποτε είχε τοποθετηθεί επάνω σε ένα σκήπτρο το οποίο θάφτηκε εκεί κοντά. Σε έναν άλλον σφραγιδόλιθο, ένας ήλιος με 16 ακτίνες κρέμεται στον ουρανό, πάνω από δυο απόκοσμες φιγούρες με χαρακτηριστικά εντόμου (μινωικοί δαίμονες ή Minoan genius). Πρόσφατες ακτινογραφίες σε θώρακα μιας πολύ διαβρωμένης χάλκινης πανοπλίας που βρέθηκε στα πόδια του πολεμιστή δείχνουν ότι το ίδιο 16άκτινο αστέρι διακοσμούσε κάποτε την πανοπλία του. «Υπάρχουν τόσα πολλά στοιχεία που δείχνουν ότι οι Μυκηναίοι κατανόησαν τις μινωικές τελετουργικές έννοιες της εξουσίας», λέει ο κ. Ντέιβις. «Μας φαίνεται πιθανό ότι ορισμένες πεποιθήσεις που προέρχονταν από την Κρήτη είχαν μεταφερθεί άθικτα στην Πύλο, αν όχι από μινωικούς ιεραποστόλους, τότε από ‘προσηλυτισμένους’ ανθρώπους της ενδοχώρας», τόνισε.
Ο κ. Ντρίσεν προτείνει ότι η ιδέα της ταξινόμησης της τέχνης και των τεχνουργημάτων ως «μινωική» ή «μυκηναϊκή» σε αυτή τη χρονική στιγμή της διαπολιτισμικής ζύμωσης μπορεί να μην αντανακλά πλήρως την πολυπλοκότητα της περιόδου. Για παράδειγμα, πιστεύει ότι οι ηπειρωτικοί κάτοικοι θα μπορούσαν να έχουν σκαλίσει οι ίδιοι τους σφραγιδόλιθους, έχοντας μάθει την τέχνη από μινωίτες τεχνίτες, ή τεχνίτες από την Κρήτη να είχαν μεταναστεύσει στην ηπειρωτική χώρα, φέρνοντας οικεία εικονογραφία σε νέα ακροατήρια».
Οι συνδέσεις μεταξύ εικονογραφίας και αντικειμένων έχουν πείσει τους ανασκαφείς Στόκερ και Ντέιβις ότι ο Γρύπας Πολεμιστής ήταν ενημερωμένος καταναλωτής αντικειμένων μινωικού στυλ και όχι ένας αδιάκριτος συλητής. Κατά κάποιον τρόπο, λέει η κ. Στόκερ, ο Γρύπας Πολεμιστής λειτουργεί ως ένα είδος γέφυρας μεταξύ Μινωιτών και Μυκηναίων, που αποδεικνύει πόσο στενά αλληλοσυνδέονταν. «Υπάρχει συμβολική ενότητα μεταξύ των αντικειμένων. Έχουμε πράγματα που ταιριάζουν, συναρμολογημένα σκόπιμα. Δεν αποτελούν τυχαίο προϊόν λεηλασίας. Αντικατοπτρίζουν μια ιστορία που έχει αποκτηθεί σκόπιμα», καταλήγει.
