Η συνάντηση της Ευρώπης του Διαφωτισμού με τον Ελληνισμό της Διασποράς στα τέλη του 18ου αιώνα, γεννά πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις στα κέντρα των αποδήμων της εποχής.
Η Παιδεία, γίνεται το ζητούμενο για την υπόδουλη πατρίδα. Σπουδαστές, λόγιοι, Έλληνες διαφωτιστές, επώνυμοι και ανώνυμοι πνέουν άνεμο εθνεγερτικής δράσης από την Ευρώπη, που φτάνει στην πατρίδα.
Πριν «μιλήσουν» τα όπλα, «το Έθνος για να λυτρωθεί, πρέπει πρώτα να μορφωθεί». Το μήνυμα του Κοραή, γίνεται στόχος και ιδανικό.
Τα Γιάννενα τότε, αποτελούσαν σπουδαίο κέντρο στην Ήπειρο. Ευεργέτες και Δάσκαλοι του Γένους συμπορεύτηκαν.
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, πατριώτης, πολιτικός, αγωνιστής, Διδάσκαλος του Γένους, επιστρέφει το 1795 από την Βιέννη στα Γιάννενα. Ο καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας Κωνσταντίνος Πέτσιος παρέθεσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, σημαντικές πτυχές από την πατριωτική δράση του.
«Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, συνδύασε την φωτισμένη διδασκαλία του, στην Σχολή Καπλάνη στα Ιωάννινα, την Κέρκυρα και την Λευκάδα, με την εθνεγερτική του δράση αποβλέποντας, όχι μόνον στην αφύπνιση των συνειδήσεων των υπόδουλων Ελλήνων, αλλά και διαμορφώνοντας το πλαίσιο, για την αποτίναξη του οθωμανικού δεσποτισμού», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Το 1792, δημοσιεύει ένα ολιγοσέλιδο φυλλάδιο με τίτλο «Αικατερίνα η Β΄», στο οποίο εκθειάζεται η κάθοδος της Μεγάλης Αικατερίνης προς την Κριμαία το 1787 και απηχούνται οι διάχυτες προσδοκίες των Ελλήνων από την κήρυξη του 2ου Ρωσσοτουρκικού πολέμου 1787-1792. Στο κείμενο αυτό, αποτυπώνεται η πεποίθηση του Ψαλίδα, ότι η Αικατερίνη θα «απαλλάξει […] την Ελλάδα» από «πάσης της βαρβαρότητας».
Ο Α. Ψαλίδας επέστρεψε στα Ιωάννινα στις 14 Σεπτεμβρίου 1795. Αρχικά αναλαμβάνει την Σχολαρχία της Μαρουτσαίας Σχολής το 1796, ενώ στη συνέχεια την Διεύθυνση της Σχολής του Ζώη Καπλάνη το 1797, μετέχοντας ταυτόχρονα στις προεπαναστικές δραστηριότητες οι οποίες είχαν, ως επίκεντρο τα Ιωάννινα.
Από την ανέκδοτη, σε μεγάλο βαθμό, «Επιστολογραφία» του Ψαλίδα πληροφορούμαστε, ότι είχε επικοινωνία με τον Ιωάννη Βηλαρά, τον Αθανάσιο Χριστόπουλο, τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Ιωάννη Κωλέττη, τον Χριστόφορο Περαιβό, τον Κυρίτση Καραγιάννη, τον Γεώργιο Σακελλάριο και άλλους, που είχαν επηρεασθεί από τα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης, όπως αποτυπώνονται και στα ανώνυμα κείμενα της εποχής, την «Ελληνική Νομαρχία» το 1806 και τον «Ρωσσοαγγλογάλο» το 1812.
Οι σχέσεις του Α. Ψαλίδα με τον Αλή Πασά
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις επαφές του Αλή Πασά, με ξένους διπλωμάτες και περιηγητές. Ο Άγγλος γιατρός Henry Holland γράφει για τον Ψαλίδα: «Ο θαυμαστός ανήρ εκέκτητο όσην πολυμάθειαν και ευφυίαν, τοσαύτην ευφράδειαν και δεινότητα περί το λέγειν· ελάλει απταίστως την λατινικήν, την αρχαίαν και την νεωτέραν ελληνικήν, την γαλλικήν, την ιταλικήν, την γερμανικήν και την ρωσικήν· ήτο ικανός να αγορεύσει μετά νεανικής ζωηρότητος περί παντός θέματος, ιδίως δε περί της τέχνης, της φιλοσοφίας και της ευκλείας της πατρίδος του της Ελλάδος».
Ο καθηγητής σημειώνει πως, «ίσως, δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι στην επίδραση του πνευματικού κύκλου που είχε αναπτυχθεί στα Ιωάννινα γύρω από τον Ψαλίδα, οφείλεται το ενδιαφέρον του Αλή Πασά να μεσολαβήσει για την σωτηρία του Ρήγα Βελεστινλή, προσπάθεια όμως που δεν ευοδώθηκε».
Στην επικράτεια άλλωστε του Αλή Πασά, στην Πρέβεζα και την Πάργα, ο Ρήγας, είχε αποστείλει «κιβώτια» με βιβλία, την «Χάρτα», τον «Νέο Ανάχαρση» και την «Επαναστατική Προκήρυξη», που είχε εκδώσει στην Βιέννη .Όπως διαβάζουμε στα έγγραφα της ανάκρισης του Πρωτομάρτυρα της Ελληνικής Ελευθερίας από την Αυστριακή Αστυνομία, ο Ρήγας, «κατά την ιδίαν αυτού ομολογία είχεν ανταπόκρισιν μετά των κυριωτάτων του φίλων, και δη εν μεν Ιωαννίνοις της Ελλάδος μετά των εμπόρων Κολόρου, Κωνσταντίνου Παπαδημήτρη, Νικήτα και Ιωάννου Χατζηβασίλη».
Η επιρροή του Ρήγα στην Ήπειρο
Ο στενός συνεργάτης του Ρήγα που μαρτύρησε μαζί του, ο Δημήτριος Νικολίδης καταγόταν από την Ζίτσα Ιωαννίνων. Ήταν φοιτητής της Ιατρικής και φίλος του Γερμανού φιλοσόφου G. W. Fr. Hegel. Ο Νικολίδης είναι ο μοναδικός Έλληνας, που μετείχε στον κύκλο του Hegel. Οι επαναστατικές ιδέες από τις οποίες εμφορούνταν ο Νικολίδης, επιβεβαιώνονται από τα ανακριτικά Αρχεία της Αυστριακής Αστυνομίας, τα οποία αναφέρουν, ότι ο ίδιος ,«ομολογεί ότι έψαλε το επαναστατικόν άσμα “ Ως πότε παλληκάρια” ευαρέστως εν συντροφία μετά του Ρήγα» και είχε «πλήρη γνώση του επαναστατικού σχεδίου του Ρήγα» και «επεκρότησεν εις τον σκοπόν αυτού, επειδή σύμπασα η Ελλάς στενάζει υπό τον τουρκικόν ζυγόν».
Ο Αλή Πασάς είχε αναθέσει στον Αθανάσιο Ψαλίδα, την ευθύνη να παρακολουθήσει τις εργασίες του Συνεδρίου της Βιέννης το 1814, όταν είχαν ενταθεί οι συζητήσεις στον ευρωπαϊκό χώρο για τον επικείμενο διαμελισμό της Τουρκίας. Τελικά, η αποστολή του Ψαλίδα ματαιώθηκε, όμως ο «Αρχιδιδάσκαλος της Καπλανείου», συνέχισε με αμείωτο ενδιαφέρον τις προσπάθειες για την καλλιέργεια επαναστατικού κλίματος στην Ήπειρο, όπως φανερώνει και ο «Λόγος Προτρεπτικός προς τους Έλληνας εις απόκτησιν της αυτών ελευθερίας και δόξης», που γράφτηκε περί το 1820-1821.
Στην αυλή του Αλή Πασά, βρισκόταν επίσης ο γαμπρός του Ψαλίδα Αθανάσιος Βάγιας. Την περίοδο που τα σουλτανικά στρατεύματα πολιορκούν τον Αλή Πασά, έχει ήδη αναπτυχθεί στα Ιωάννινα ένα έντονο επαναστατικό κλίμα και η Φιλική Εταιρεία «επολλαπλασιάσθη εις τα Ιωάννινα και τα πέριξ μέρη», όπως μας πληροφορεί ο Ιωάννης Φιλήμων.
Το 1822, ο Ψαλίδας απευθυνόμενος στον Αλέξανδρο Μαυροκοράτο, γράφει ότι στην Ήπειρο, προετοιμαζόταν η εξέγερση κατά των Τούρκων, και το «σχέδιο είναι να σηκώσουν τα άρματα όλη η δυτική πλευρά της Ηπείρου, ονομαζόμενοι Παρακαλαμίτες, να ενωθούν με τους Σουλιώτες, χωριά της Κόνιτσας και να φθάσουν έως το Αργυρόκαστρον, αφού ενωθούν με εκείνο της Παλαιάς Πωγωνιανής». Δυστυχώς, το υπόμνημα του Ψαλίδα προς τον Μαυροκορδάτο, δεν είχε την αναμενόμενη συνέχεια, λόγω αδυναμίας να αποσταλούν στρατεύματα στην Ήπειρο. Ο Μαυροκορδάτος όμως, όρισε ως πληρεξούσιο της Ελληνικής Διοίκησης τον Ιωάννη Βηλαρά, έτσι ώστε οι Ηπειρώτες «ηνωμένοι μαζί του», να προετοιμάσουν «την δόξαν της Ηπειρωτικής Γης, άξιοι απόγονοι του περιφήμου Πύρρου φαινόμενοι».
Η «Κάσσα των Ιωαννίνων»
Κατά την πολιορκία και την καταστροφή των Ιωαννίνων από τα σουλτανικά στρατεύματα το 1820, ο Ψαλίδας, ο Βηλαράς, όπως και άλλοι κάτοικοι των Ιωαννίνων κατέφυγαν στο Ζαγόρι και πιο συγκεκριμένα στο Τσεπέλοβο, από όπου και συντονίζονταν οι επαναστατικές ενέργειες, σε συνεργασία με την Φιλική Εταιρεία.
Στο Τσεπέλοβο, για τις οικονομικές ανάγκες του Αγώνα, δημιουργήθηκε η «Κάσσα των Γιαννίνων», στην οποία προΐστατο ο Ιωάννης Βηλαράς. Η «Κάσσα των Ιωαννίων » αποτελούσε το Ταμείο, μία μορφή «χρηματικής τράπεζας», όπως σημείωνε ο Περραιβός, στο οποίο συγκεντρώνονταν οι οικονομικές συνεισφορές «των φιλογενών και ελευθεροφρόνων πολιτών», όπως διαβάζουμε σε Έκθεση του Αναστάσιου Καραμίχου, προς την Ελληνική Διοίκηση το 1822.
Οι έντονες επαναστατικές δραστηριότητες του Ψαλίδα συνεχίστηκαν και μετά την μετάβασή του στην Κέρκυρα και την Λευκάδα με «Επιστολές» του, σε οπλαρχηγούς, όπως τον Σπύρο Μίλιο και Έλληνες της Ευρώπης, τον παλαιό μαθητή του Νικόλαο Μανιάκη, ο οποίος βρισκόταν στο Λονδίνο και μετέφραζε στα αγγλικά και δημοσίευε τα Υπομνήματα του Ψαλίδα.
Ο Γιαννιώτης στοχαστής, αλληλογραφούσε επίσης με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον Ιωάννη Κωλέττη και τον Σπυρίδωνα Τρικούπη για ζητήματα της επαναστατημένης Ελλάδας. Την κρίσιμη περίοδο για την τύχη της ελληνικής Επανάστασης, συνέταξε και υπέβαλε σημαντικά «Υπομνήματα» στον Λόρδο Κάνιγκ το 1827 και τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια το 1828.
Παρά το γεγονός, ότι ο Ψαλίδας αναγορεύτηκε το 1825, διδάκτωρ της Ιονίου Ακαδημίας, δεν του δόθηκε ποτέ Καθηγητική έδρα, σε αντίθεση με τους μαθητές του Κωνσταντίνο Ασώπιο, Νικόλαο Μανιάκη και Χριστόφορο Φιλητά. Από την Κέρκυρα μετέβη το 1829 στην Λευκάδα, όπου υπηρέτησε ως Διευθυντής του Ελληνικού Λυκείου. Στις 20 Ιουλίου του 1829 απεβίωσε και ετάφη στο νησί.
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Το πλούσιο φιλοσοφικό, φιλολογικό, επιστημονικό και ιστορικό του έργο, παραμένει ανέκδοτο. Ωστόσο, η σχεδιαζόμενη έκδοση των «Απάντων» του, από το Εργαστήριο Ερευνών Νεοελληνικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, αρχίζει να υλοποιείται, καθώς εντός του 2021, εκδίδεται από το «Ίδρυμα Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή», η χειρόγραφη «Λογική» του Ψαλίδα, με την επιμέλεια του καθηγητή της Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κωνσταντίνου Θ. Πέτσιου.
Δείτε επίσης: Στην Αθήνα για την 25η Μαρτίου ο Ν. Αναστασιάδης
