Ζούμε σε μια εποχή όπου τα δικαιώματα και οι απόψεις μας έχουν γίνει τόσο υποκειμενικά, που αν κάτι δεν μας αρέσει, ίσως είναι πιο εύκολο να το καταστρέψουμε παρά να το συζητήσουμε.
Λέξεις: Κωνσταντίνος Πάγκαλος
«Το δικαίωμα του ενός σταματάει εκεί που ξεκινάει το δικαίωμα του άλλου». Αυτό το ρητό, που διδαχθήκαμε από μικροί στα σχολεία, φαντάζει να έχει ξεθωριάσει στο σύγχρονο κοινωνικό πλαίσιο, όπου η ελευθερία της έκφρασης συχνά συγκρούεται με την αντίληψη της «ευπρέπειας» ή των κοινωνικών κανόνων.
Ζούμε σε μια εποχή όπου τα δικαιώματα και οι απόψεις μας έχουν γίνει τόσο υποκειμενικά, που αν κάτι δεν μας αρέσει, ίσως είναι πιο εύκολο να το καταστρέψουμε παρά να το συζητήσουμε.
Αυτή η τάση έχει γίνει ακόμα πιο έντονη στον χώρο της τέχνης, όπου τα έργα που προκαλούν αντιδράσεις, είτε από πολιτικούς, είτε από άλλες κοινωνικές ομάδες, συχνά γίνονται στόχοι επιθέσεων και καταστροφής.
Μία από τις τελευταίες ενέργειες που προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στην ελληνική κοινή γνώμη είναι η πράξη βανδαλισμού που πραγματοποίησε ο βουλευτής Β’ Θεσσαλονίκης, Νίκος Παπαδόπουλος, και η ομάδα του Δημοκρατικού Πατριωτικού κινήματος ΝΙΚΗ στην Εθνική Πινακοθήκη.
Η συντηρητική αντίδραση όμως δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό το περιστατικό. Η ελληνική κοινωνία έχει γίνει μάρτυρας πολλών περιπτώσεων, όπου πολιτικά πρόσωπα και ομάδες καταφεύγουν σε βίαιες ή καταστροφικές πράξεις εναντίον έργων τέχνης, παραστάσεων ή άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων, με σκοπό να επιβάλουν την προσωπική ή συλλογική τους αντίληψη περί ηθικής και κοινωνικής κανονικότητας.
Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να δούμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις στην ελληνική ιστορία, όπου πολιτικοί και πολίτες προχώρησαν σε βίαιες ενέργειες εναντίον εκδηλώσεων τέχνης ή πολιτιστικών χώρων, προκαλώντας σφοδρές αντιδράσεις και διχασμό στην κοινωνία.
Αντιδράσεις κατά της ταινίας «Ελένη» (1985)
Η ταινία «Ελένη» (1985), βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Νίκου Γκατζογιάννη, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στην Ελλάδα, κυρίως από πολιτικούς και οργανώσεις της αριστεράς. Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, υπό την ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου, αρνήθηκε να επιτρέψει τα γυρίσματα της ταινίας στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα αυτά να πραγματοποιηθούν στην Ισπανία.
Επιπλέον, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας αντέδρασε έντονα στην προβολή της ταινίας, με μέλη και υποστηρικτές του να εμποδίζουν την είσοδο θεατών στους κινηματογράφους και να προκαλούν φθορές στις αίθουσες όπου προβαλλόταν. Την χαρακτήρισαν ως προπαγανδιστική και ανιστόρητη, υποστηρίζοντας ότι διαστρέβλωνε τα γεγονότα του Εμφυλίου. Ως αποτέλεσμα, η ταινία δεν έτυχε ευρείας διανομής στη χώρα, και σταμάτησε σύντομα η προβολή της.
Η βιογραφική ταινία «Ελένη» βασίζεται στο βιβλίο του Νίκου Γκατζογιάννη (Nicholas Gage) και αφηγείται την αληθινή ιστορία της μητέρας του, Ελένης Γκατζογιάννη.
Κατά τη διάρκεια του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949), η Ελένη ζούσε σε ένα χωριό της Ηπείρου, το οποίο βρισκόταν υπό τον έλεγχο των κομμουνιστών ανταρτών. Όταν οι αντάρτες άρχισαν να στρατολογούν βίαια παιδιά για τον Δημοκρατικό Στρατό, εκείνη οργάνωσε τη διαφυγή των παιδιών της προς τις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές. Ωστόσο, οι αντάρτες τη συνέλαβαν, τη βασάνισαν και τελικά την εκτέλεσαν ως προδότρια.
Χρόνια αργότερα, ο γιος της, πλέον δημοσιογράφος στις ΗΠΑ, επιστρέφει στην Ελλάδα για να αναζητήσει την αλήθεια και να βρει τους υπεύθυνους για τον θάνατό της.
Διαμαρτυρίες κατά της ταινίας «Τελευταίος Πειρασμός» (1988)
Η ταινία «Ο Τελευταίος Πειρασμός» του Μάρτιν Σκορτσέζε, βασισμένη στο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη, προκάλεσε σοβαρές αντιδράσεις για την παρουσίαση ενός Ιησού που αντιμετωπίζει πειρασμούς και αμφιβολίες για τη μοίρα του. Η ταινία προβάλλει τον Ιησού ως έναν άνθρωπο που, ενώ προορίζεται να θυσιαστεί για τη σωτηρία της ανθρωπότητας, παλεύει με την επιθυμία να ζήσει μια φυσιολογική ζωή και να αποφύγει τη σταύρωση.
Η πιο αμφιλεγόμενη στιγμή της ταινίας είναι όταν ο Ιησούς, έπειτα από τις αμφιβολίες του, επιλέγει να αποδεχτεί τη θυσία του για το καλό της ανθρωπότητας, υπερνικώντας τον “τελευταίο πειρασμό” – την επιθυμία για μια ζωή γεμάτη απολαύσεις. Αυτή η σκηνή αναδεικνύει την εσωτερική πάλη του Ιησού και παρουσιάζει τον πειρασμό και την αμφιβολία ως αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης.
Στο εξωτερικό, οι αντιδράσεις περιορίστηκαν κυρίως σε πορείες διαμαρτυρίας και μποϊκοτάζ από θρησκευτικές ομάδες, χωρίς να σημειωθούν ιδιαίτερες βίαιες ενέργειες. Στην Ελλάδα, όμως, τα επεισόδια ήταν πιο ακραία. Από την πρώτη στιγμή της προβολής, η Ιερά Σύνοδος ζήτησε την απαγόρευση της ταινίας, κάτι που η τότε κυβέρνηση αρνήθηκε. Αυτό οδήγησε σε μαζικές κινητοποιήσεις, με πιστούς να κατακλύζουν τους δρόμους, φωνάζοντας θρησκευτικά συνθήματα και εκφράζοντας την αντίθεσή τους στην ταινία.
Η κατάσταση κλιμακώθηκε καθώς οι διαμαρτυρόμενοι προχώρησαν σε επιθέσεις στους κινηματογράφους που προέβαλαν την ταινία. Στους κινηματογράφους Τροπικάλ και Έμπασσυ, οι διαμαρτυρόμενοι έσκισαν τις οθόνες με σουγιά, ενώ το Όπερα υπέστη μεγάλες ζημιές. Επιπλέον, ο κινηματογράφος Αθήναιον αποφάσισε να μην προβάλλει την ταινία τελικά, εξαιτίας των πιέσεων και της αναταραχής.
Παρά τις αντιδράσεις, «Ο Τελευταίος Πειρασμός» έκοψε 165.000 εισιτήρια μέχρι τον Νοέμβριο του 1988, αλλά το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών, με απόφαση του Τμήματος Ασφαλιστικών Μέτρων, διέταξε την αναστολή των προβολών της ταινίας και την απαγόρευση της διάθεσής της, ακόμη και σε βίντεοκασέτες, παρά τις παράνομες διανομές από βιντεοκλάμπ.
Αντιδράσεις για την έκθεση «Outlook» (2003)
Κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας του 2003, στην εικαστική έκθεση «Outlook», προκλήθηκαν έντονες αντιδράσεις λόγω του έργου «Πότισέ με» του Βέλγου καλλιτέχνη Τιερί ντε Κορντιέ. Ο πίνακας, που απεικόνιζε ένα ανδρικό γεννητικό όργανο δίπλα σε έναν σταυρό, θεωρήθηκε βλάσφημος από την Εκκλησία, η οποία τον κατήγγειλε ως προσβλητικό προς το πρόσωπο του Χριστού. Παράλληλα, προκάλεσε πολιτικές αντιδράσεις, με βουλευτές να καταθέτουν σχετικές επερωτήσεις στη Βουλή.
Η υπόθεση οδηγήθηκε στην ελληνική Δικαιοσύνη ύστερα από μηνυτήρια αναφορά του προέδρου του ΛΑΟΣ, Γ. Καρατζαφέρη, ο οποίος, ωστόσο, δεν παρευρέθηκε στη δίκη. Βασικός μάρτυρας κατηγορίας ήταν ο αρχιμανδρίτης Επιφάνιος, τότε εκπρόσωπος Τύπου του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, ο οποίος κατέθεσε ότι η Εκκλησία ενημερώθηκε το 2003 μέσω του Τύπου για την επίμαχη έκθεση και ζήτησε από τον τότε υπουργό Πολιτισμού, Ευάγγελο Βενιζέλο, την απόσυρση του έργου, καθώς θεωρήθηκε προσβλητικό για τους χριστιανούς.
Τελικά, το έργο αποσύρθηκε ύστερα από τη συναίνεση του καλλιτέχνη, σε μια προσπάθεια να εκτονωθεί η ένταση. Αντιδράσεις, ωστόσο, σημειώθηκαν και για το έργο του Έλληνα εικαστικού Θανάση Τότσικα, το οποίο απεικόνιζε τον ίδιο γυμνό σε ερωτική πράξη με ένα καρπούζι.
Διαμαρτυρίες κατά της θεατρικής παράστασης «Corpus Christi» (2012)
Η θεατρική ομάδα Artisan είχε ανεβάσει το αμφιλεγόμενο έργο του Τέρενς ΜακΝάλι, σε μετάφραση της ηθοποιού Βάσιας Παναγοπούλου και σκηνοθεσία του Λαέρτη Βασιλείου. Ωστόσο, ήδη από την επόμενη μέρα, η Εκκλησία το καταδίκασε, χαρακτηρίζοντάς το ως «βλάσφημο» και επιζήμιο για την εικόνα του Ιησού Χριστού.
Η παράσταση απεικόνιζε τον Ιησού ως ηγέτη, ενώ παρουσίαζε τον Ιούδα να τρέφει ερωτικά αισθήματα για εκείνον. Παράλληλα, αφηγείται την πορεία δεκατριών νεαρών από την εφηβεία στην ενηλικίωση, εστιάζοντας στις δοκιμασίες των μεταξύ τους σχέσεων.
Η ιστορία ακολουθεί τον Ιησού από τη γέννησή του σε ένα μοτέλ δίπλα στην Εθνική Οδό, περνώντας μέσα από τα σχολικά του χρόνια και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει, έως τη Σταύρωση. Τα πρόσωπα της παράστασης μεταφέρονται στο σύγχρονο πλαίσιο, αναδεικνύοντας ζητήματα όπως ο έρωτας, η αγάπη, η καριέρα και η προδοσία, τα οποία επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις μεταξύ τους σχέσεις.
Η παράσταση, που φιλοξενούνταν στο θέατρο Χυτήριο, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, οι οποίες κλιμακώθηκαν σε επεισόδια, βίαιες συμπλοκές και προσαγωγές. Τελικά, οι συντελεστές αποφάσισαν να διακόψουν την παρουσίασή της.
Στην επίσημη ανακοίνωσή της, η Βάσια Παναγοπούλου μετά τις ταραχές τόνισε πως οι παραστάσεις του «Corpus Christi» ολοκληρώνονται, διευκρινίζοντας ότι δεν υπήρχε πρόθεση να προσβάλουν το θρησκευτικό αίσθημα ή να προκαλέσουν εντάσεις. Παράλληλα, εξέφρασε τη λύπη της για τα βίαια περιστατικά που σημειώθηκαν, με ανθρώπους να δέχονται επιθέσεις και να απαξιώνονται.
Μήνυση ενάντια στην παράσταση υπέβαλαν ο Μητροπολίτης Πειραιώς Σεραφείμ, την οποία κατέθεσε συνοδευομένης από βουλευτές της Χρυσής Αυγής.
Πρώτα καθαγιασμός, μετά βανδαλισμός για το άγαλμα «Phylax» (2017)
Το άγαλμα «Phylax» του Κωστή Γεωργίου, το οποίο τοποθετήθηκε τον Δεκέμβριο του 2017 στο Παλαιό Φάληρο, αποτέλεσε σημείο έντονων αντιδράσεων από τη θρησκευτική κοινότητα. Πολλοί πιστοί, κυρίως από την ενορία του Ιερού Ναού Παναγίας Μυρτιδιωτίσσης, θεωρούσαν το γλυπτό προσβλητικό για τη θρησκεία και την παράδοσή. Ορισμένοι θεώρησαν ότι η μορφή του γλυπτού και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάστηκε, αναγνώριζε υπερβολικά τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης και ενδεχομένως προάγωνε αρνητικά πρότυπα για την κοινωνία.
Η αντίδραση πήρε τη μορφή έντονων διαμαρτυριών και, σύμφωνα με πληροφορίες, η ενορία προχώρησε σε αποστολή επιστολής στον δήμαρχο Παλαιού Φαλήρου, Διονύση Χατζηδάκη, ζητώντας την άμεση αφαίρεση του γλυπτού. Παρά τις διαμαρτυρίες, η τοποθέτηση του αγάλματος δεν ανατράπηκε άμεσα, γεγονός που ώθησε μερίδα ακραίων θρησκευτικών ατόμων να προχωρήσουν σε πιο δραστικές ενέργειες.
Η πράξη της καταστροφής του αγάλματος έγινε από ομάδα 10-15 ατόμων, οι οποίοι κατέφθασαν στο σημείο με δύο οχήματα, το ένα εκ των οποίων ήταν φορτηγό. Το γλυπτό, αφού έδεσαν το σκοινί γύρω του, το κατέστρεψαν ολοσχερώς. Ιδιοκτήτης κοντινής καντίνας, ο οποίος διαμαρτυρήθηκε για τη δράση τους, δέχτηκε απειλές από τους δράστες, οι οποίοι του είπαν: «Αν ειδοποιήσεις την αστυνομία, θα σου κάψουμε την καντίνα». Οι δράστες φορούσαν κουκούλες και τα οχήματα δεν είχαν πινακίδες. Αφού κατέστρεψαν το άγαλμα, εξαφανίστηκαν από το σημείο.
Αντιδράσεις για την ροζ Ελληνική σημαία (2023)
Το Υπουργείο Εξωτερικών και ο Γιώργος Γεραπετρίτης ζήτησαν τον Δεκέμβριο του 2023 την απόσυρση ενός έργου τέχνης που απεικόνιζε την ελληνική σημαία βαμμένη ροζ, το οποίο είχε τοποθετηθεί στο Γενικό Προξενείο στο πλαίσιο της έκθεσης της Γεωργίας Λαλέ. Η έκθεση, με τίτλο «Neighborhood Guilt» (Ενοχές της Γειτονιάς), εστίαζε στην ενδοοικογενειακή βία και τα εγκλήματα εις βάρος γυναικών, αναδεικνύοντας το φαινόμενο των γυναικοκτονιών στην Ελλάδα και τη συχνά αόρατη βία που υφίστανται πολλές γυναίκες. Το επίμαχο έργο ήταν κατασκευασμένο από κλινοσκεπάσματα δωρεάς γυναικών που υπήρξαν θύματα βίας, με στόχο τη στηλίτευση αυτών των φαινομένων.
Η εν λόγω υπόθεση επανήλθε στο προσκήνιο όταν ο επικεφαλής του κόμματος «Νίκη», Δημήτρης Νατσιός, κατά την ομιλία του στη Βουλή των Ελλήνων, εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του για την παρουσίαση της ελληνικής σημαίας με ροζ χρώμα, θεωρώντας ότι υπονομεύει και διακωμωδεί το εθνικό σύμβολο της χώρας. «Η σημαία αλλάζει χρώμα, μόνον όταν βαφτεί κόκκινη από το αίμα των αγώνων του λαού μας», ανέφερε χαρακτηριστικά.
