Ο Γιάννης Αθανασίου μιλάει για τον δάσκαλό του, Γιώργο Χαρίδημο, την ιστορία του θιάσου «Αθανασίου» τις προκλήσεις που αντιμετώπισε ο Καραγκιόζης κατά τη διάρκεια της Χούντας, την άφιξη της τηλεόρασης και την προσαρμογή του στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή.
Συνέντευξη: Κωνσταντίνος-Ραφαήλ Πάγκαλος
Από μικρός, μια από τις πιο έντονες αγάπες που ενθυμούμαι να έχω είναι ο «Καραγκιόζης». Θυμάμαι να αγοράζω DVD και να περνάω ατελείωτες ώρες μπροστά στην οθόνη της τηλεόρασης και να παρακολουθώ μία από τις περιπέτειες του. Παράλληλα, δεν έχανα την ευκαιρία, όποτε ερχότανε κάποιος θίασος, να παρακολουθήσω ζωντανά μία παράσταση στο κοντινό θεατράκι.
Αυτή η αγάπη για το θέατρο σκιών, αν και έχω φτάσει τα 21, ακόμα κρατάει. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου Σκιών, σήμερα 28 Μαρτίου, είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω με τον Καραγκιοζοπαίχτη και ένα από τα ιδρυτικά μέλη του θιάσου «Αθανασίου», κ. Γιάννη Αθανασίου.
Η συζήτηση, γύρω από τον Καραγκιόζη και τη σάτιρά του, μας ταξίδεψε πίσω στον χρόνο, μέσα από ιστορίες του αείμνηστου δασκάλου του, Γιώργου Χαρίδημου, τα πρώτα χρόνια του θιάσου, που στήθηκε με την προσπάθεια του ίδιου και των αδερφών του, και μια παράδοση που κρατάει από το 1900.
Αναλυτικά η συνέντευξη με τον κ. Γιάννη Αθανασίου:
Πότε ξεκίνησε η αγάπη σας για τον Καραγκιόζη και πώς αποφασίσατε να ακολουθήσετε αυτόν τον δρόμο επαγγελματικά;
Η διαδρομή μας ξεκινά από πολύ μικρή ηλικία, καθώς είχαμε την τύχη να είμαστε συγγενείς του μεγάλου Καραγκιοζοπαίχτη, Γιώργου Χαρίδημου, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του σε αυτή τη σπουδαία τέχνη. Ασχολήθηκε αποκλειστικά με το θέατρο σκιών, χωρίς καμία άλλη επαγγελματική δραστηριότητα. Ως αποτέλεσμα, αφιέρωνε ολόκληρο το πρωινό στην προετοιμασία των παραστάσεών του. Συνήθως, οι παραστάσεις γίνονταν τα καλοκαιρινά βράδια, με συνεχή απασχόληση.
Από πολύ μικροί ήμασταν κοντά του. Έδινε παραστάσεις στο θεατράκι της Πλάκας, στην πλατεία Λυσικράτους. Η θεατρική περίοδος διαρκούσε από τις αρχές Μαΐου μέχρι τις αρχές Οκτωβρίου, όσο το επέτρεπε ο καιρός. Ήταν εξαιρετικά επιμελής στη δουλειά του, χωρίς να παίρνει ρεπό, ούτε καν τις Δευτέρες, όπως συνηθιζόταν στα άλλα θέατρα. Κάθε βράδυ είχε παράσταση, ανανεώνοντας το ρεπερτόριό του κάθε 2-3 ημέρες, δηλαδή τρεις φορές την εβδομάδα.
Αυτό σήμαινε πολλή δουλειά και στην προετοιμασία, την οποία παρακολουθούσαμε κι εμείς από κοντά όταν ήμασταν μικροί, καθώς μέναμε δίπλα του. Στις παραστάσεις ήμασταν οι αποκλειστικοί του βοηθοί – αρχικά ο μεγαλύτερος αδερφός μου κι εγώ, και στη συνέχεια ακολούθησε και ο Αργύρης.
Άρα είναι μια οικογενειακή παράδοση η οποία πόσα χρόνια συνεχίζεται;
Ο δάσκαλός μου ακολούθησε τα βήματα του πατέρα του, επομένως η παράδοση ξεκίνησε στις αρχές του 1900. Εμείς συγκροτήσαμε τον θίασό μας το 1982 και βρισκόμασταν σε πλήρη και έντονη δραστηριότητα από το 1985, περιοδεύοντας σε όλη την Ελλάδα. Η έδρα μας είναι στην Αθήνα, στο Μοσχάτο, αλλά πραγματοποιούμε συχνές περιοδείες στη Θεσσαλονίκη, την Κρήτη και γενικά σε μεγάλες πόλεις, όπως τα Γιάννενα και η Λάρισα.
Εργαστήκαμε στον παραδοσιακό Καραγκιόζη για περίπου 25 χρόνια. Με την έλευση της τεχνολογίας και τη διάδοση του YouTube, τα παιδιά άρχισαν να παρακολουθούν περισσότερο, με αποτέλεσμα τα παραδοσιακά έργα να γίνουν πολύ γνωστά. Παρουσιάστηκε, λοιπόν, η ανάγκη δημιουργίας νέων παραστάσεων που να προσεγγίζουν τα σύγχρονα προβλήματα και ενδιαφέροντα του κοινού.
Μία από τις πιο πρόσφατες παραστάσεις μας είναι «Ο Καραγκιόζης στους Παγετώνες», την οποία παίξαμε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη – στην Καλαμαριά, τη Νεάπολη, τον Εύοσμο και τους Αμπελόκηπους. Η παράσταση αυτή ασχολείται με το θέμα του χρόνου και το βασικό της μήνυμα προς τα παιδιά είναι η σωστή διαχείρισή του. Ο Καραγκιόζης μπλέκεται σε περιπέτειες, μεταφέρεται στο μέλλον, όπου συναντά ρομπότ και έρχεται αντιμέτωπος με το δίλημμα: ποιος θα υπερισχύσει, ο άνθρωπος ή οι μηχανές; Πρόκειται για ένα πολύ δυνατό ερώτημα που θέσαμε στα παιδιά, με την απάντηση να εξαρτάται από τις πράξεις μας – από το πώς θα επιλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε τις μηχανές.
Ο Καραγκιόζης παραμένει σύμβολο σάτιρας ακόμα και στις μέρες μας. Μπορεί να προσαρμοστεί στις υπάρχουσες συνθήκες;
Η σάτιρα του Καραγκιόζη θα συνεχίσει να επικρατεί μέσα από τον τρόπο που παίζεται. Στην προσπάθειά του να κερδίσει το κοινό, ο Καραγκιοζοπαίχτης θα δημιουργεί πάντα ιστορίες που αφορούν τη σύγχρονη εποχή. Θα προσαρμόζεται διαρκώς.
Επειδή η παράσταση είναι πάντα ζωντανή, δεν υπάρχει προκαθορισμένο κείμενο – βασίζεται στον αυτοσχεδιασμό. Στο παρελθόν, υπήρχαν πολλά παραδείγματα όπου ο Καραγκιόζης προσαρμοζόταν στις κοινωνικές συνθήκες. Παλαιότερα, το Θέατρο Σκιών απευθυνόταν κυρίως σε ενήλικες και είχε ως βασικό θέμα την επικαιρότητα. Αυτό το στοιχείο παρέμεινε σταθερό μέσα στον χρόνο.
Ο Καραγκιόζης έχει βαθιές ρίζες στο παρελθόν και, κατά καιρούς, έχει χρησιμοποιηθεί τόσο ως εργαλείο διασκέδασης όσο και ως μέσο εκμάθησης της ιστορίας. Σήμερα, συνεχίζει να μεταφέρει σημαντικά μηνύματα στα παιδιά, διατηρώντας έναν έντονο παιδαγωγικό χαρακτήρα.
Το κοινό σας περιορίζεται σε παιδιά ή υπάρχει κόσμος μεγαλύτερης ηλικίας που εξακολουθεί να παρακολουθεί Καραγκιόζη;
Αυτό εξαρτάται από το πώς θα παρουσιαστεί. Εμείς γνωρίσαμε τον Καραγκιόζη ως θέατρο για ενήλικες, όμως, με την πάροδο των χρόνων, καθιερώθηκε ως παιδικό θέαμα. Αυτό δεν έγινε τυχαία, αλλά υπό μεγάλη πίεση κατά την επταετία της Χούντας. Επειδή το Θέατρο Σκιών είναι καθαρά επιθεωρησιακό, το καθεστώς της εποχής, προκειμένου να περιορίσει τη σάτιρά του, τον υποβάθμισε σε παιδική ψυχαγωγία.
Σήμερα, μπορείς να παίξεις Καραγκιόζη για μεγάλους, αλλά πρέπει να είσαι διατεθειμένος να πεινάσεις. Αν είσαι επαγγελματίας, πρέπει να προσαρμόσεις το θέαμά σου στο παιδικό κοινό.
Πριν λίγη ώρα, με πήρε ένα ΚΑΠΗ και ήθελε μια παράσταση Καραγκιόζη για ενήλικες. Άρα βλέπουμε ότι υπάρχει ανάγκη ο Καραγκιόζης να παίζεται για μεγάλους. Ωστόσο, το κείμενο, το πνεύμα και η σκηνοθεσία πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνονται.
Από την εμπειρία μας, όταν το πανεπιστήμιο μετονομάστηκε από ΑΣΟΕΕ σε Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΟΠΑ), ένας καθηγητής είχε την ιδέα να δημιουργήσουν οι φοιτητές μια παράσταση Καραγκιόζη. Το έργο βασίστηκε σε βιβλιογραφία που τους προτείναμε, ενώ παρακολούθησαν και 5-6 δικές μας παραστάσεις. Στη συνέχεια, φτιάξαμε μαζί ένα σενάριο, το οποίο παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του εορταστικού προγράμματος “Κερδώος Ερμής”, που αφορούσε διάφορα ζητήματα της σχολής. Τα σατιρίσαμε με όμορφο τρόπο, υπό τη δική μας καθοδήγηση, και η παράσταση σημείωσε μεγάλη επιτυχία το 1996. Στην αίθουσα του πανεπιστημίου, οι ίδιοι οι φοιτητές –μια ομάδα περίπου 10 ατόμων– είχαν γράψει και ερμηνεύσει το έργο και την παρακολουθήσανε οι συμφοιτητές τους.
Επομένως, αν το κείμενο και το θέμα προσαρμοστούν κατάλληλα, μια παράσταση Καραγκιόζη μπορεί πολύ εύκολα να απευθυνθεί και σε μεγαλύτερες ηλικίες.
Πιστεύετε ότι η σημερινή τεχνολογία βοηθάει στην διάδοση του Καραγκιόζη, έτσι ώστε να τον μάθει κι η νεότερη γενιά;
Ο Καραγκιόζης είναι μια προσπάθεια άμυνας απέναντι στην τεχνολογία. Η τεχνολογική εξέλιξη μάς θέλει παθητικούς δέκτες, ενώ ο Καραγκιόζης και το θέατρο μας μιλούν για το συναίσθημα, που έρχεται σε αντιπαράθεση με την τεχνολογία. Αν καταφέρουμε να τα «παντρέψουμε», αυτό θα είναι το ιδανικό. Πρέπει να είμαστε μέσα στην τεχνολογία, αλλά στο μέτρο του «δυνατού».
Έχετε δικά σας εργαστήρια στην Αθήνα;
Εμείς, από το 1985, διοργανώνουμε εργαστήρια κάθε χρόνο. Στην αρχή, σε συνεργασία με τους Συλλόγους Γονέων και Κηδεμόνων, αργότερα με τον Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας, όπου παραδίδαμε μαθήματα σε τέσσερα συνοικιακά κοινωνικά κέντρα. Όταν η Πρόνοια καταργήθηκε ως θεσμός, ήρθαμε σε συνεργασία με τους δήμους.
Γύρω στο 1990, οι δήμοι δημιούργησαν τα σημερινά ΚΔΑΠ, όπου στεγάσαμε τα εργαστήριά μας σε συνεργασία μαζί τους. Ακόμα και σήμερα, διατηρούμε ένα εργαστήριο που αποτελεί προσφορά του θιάσου μας, με τα παιδιά να πληρώνουν μόνο τα έξοδα των υλικών.
Τις φιγούρες που χρησιμοποιείτε, τις φτιάχνετε εσείς;
Τις φτιάχνουμε εμείς με τον παραδοσιακό τρόπο. Λίγοι σήμερα γνωρίζουν πώς να δουλεύουν τις δερμάτινες φιγούρες, καθώς και τις ασπρόμαυρες σκαλιστές, με την παραδοσιακή τεχνική. Οι περισσότεροι πλέον χρησιμοποιούν πλαστικό, που είναι μια πιο γρήγορη και εύκολη λύση.
Υπάρχουν ακόμα παιδιά που θέλουν να γίνουν καραγκιοζοπαίχτες;
Το ενδιαφέρον είναι πολύ έντονο στις περιοδείες. Είμαστε χαρούμενοι που πολλοί νέοι θέλουν να το ακολουθήσουν επαγγελματικά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλά νέα παιδιά να παρακολουθούν τα εργαστήριά μας ή ακόμη και να ασχολούνται με το θέατρο Σκιών μέσα από τη νέα γενιά του θιάσου Αθανασίου. Συγκεκριμένα, έχουμε τρία νεαρά μέλη που δουλεύουν επαγγελματικά στο θέατρο Σκιών: Ο Νεκτάριος, ο Δημήτρης Αθανασίου – ο γιος μου, ο οποίος παίζει 10 χρόνια – και ο ανιψιός μου, ο Γιώργος. Αυτοί συνεχίζουν την οικογενειακή παράδοση.
Υπάρχει κάποια παράσταση στην οποία έχετε ιδιαίτερη αδυναμία και έχετε δεθεί συναισθηματικά;
Η κάθε παράσταση έχει τη δική της ομορφιά. Οπωσδήποτε, βλέπεις με καλύτερο μάτι μια παράσταση που έχεις δημιουργήσει ο ίδιος. Μία παράσταση που σκέφτηκα και έφτιαξα σχεδόν από την αρχή ήταν ο «Καραγκιόζης κουρέας», που μας περνάει το μήνυμα ότι πρέπει να τηρούμε τις συμφωνίες μας. Μια άλλη παράσταση στην οποία έχω ιδιαίτερη αδυναμία είναι ο «Καραγκιόζης οδοντίατρος». Πρόκειται για μια πολύ παλιά και μάλιστα ξεχασμένη παράσταση, η οποία είχε πολλά χρόνια να παιχτεί. Αυτή αποτέλεσε αφορμή για να καθίσω και να ασχοληθώ ξανά με αυτήν.
Έχετε σκεφτεί να επαναφέρετε κάποια παλιά παράσταση;
Βεβαίως. Η κύρια δουλειά μας ήταν να δουλέψουμε πάνω στον παραδοσιακό Καραγκιόζη, αλλά όπως είπα, η κάθε παράσταση προσαρμόζεται στα σημερινά δεδομένα, με τις σημερινές διαφορές και το πώς αντιμετωπίζουμε τις διάφορες καταστάσεις και τις σχέσεις μας. Υπάρχουν πολλά πράγματα που παλαιότερα δεν τους δίναμε σημασία, όπως η αγάπη για τα ζώα και η μεταχείριση του ανθρώπου προς αυτά. Είναι ένα θέμα που απασχολεί και τα παιδιά και τη σημερινή κοινωνία.
Ένα άλλο θέμα που απασχολεί πολύ τα παιδιά σήμερα είναι το bullying και η βίαιη αντίδραση της νεολαίας. Υπάρχουν πολλά κοινωνικά φαινόμενα που αποτελούν αφορμή για να καθίσεις και να γράψεις μια παράσταση. Εμπνεόμαστε από καθημερινά κοινωνικά ζητήματα, όπως η ανακύκλωση, όπου ο Καραγκιόζης φροντίζει το περιβάλλον, ή η ευαισθησία του σε σχέση με τους ανθρώπους. Ξεφεύγουμε λίγο από την παραδοσιακή αντίθεση μεταξύ πλούσιου και φτωχού και εξετάζουμε πώς μας επηρεάζουν τα πράγματα γύρω μας.
Πόσο συχνά έρχεστε Θεσσαλονίκη;
Ερχόμαστε τακτικά στη Θεσσαλονίκη, είναι μια μεγάλη πόλη κι, όπως θυμάμαι, ο δάσκαλός μου πάντα έλεγε ότι η Θεσσαλονίκη είναι ένα έμπειρο κοινό και ότι οι θεατρικές παραστάσεις ξεκινούσαν πάντα από εκεί για την πρεμιέρα τους και την περιοδεία τους. Αν είχε απόδοση το έργο στη Θεσσαλονίκη, τότε το περιοδεύανε και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Έτσι, η Θεσσαλονίκη λειτουργούσε ως «τεστ» για το αν θα περάσει μια παράσταση.
Παρόλο που στην αρχή αντιμετωπίσαμε δυσκολίες, όταν πρωτοξεκινήσαμε να ερχόμαστε στη Θεσσαλονίκη, η υποδοχή δεν ήταν η ίδια με τη σημερινή. Πλέον, βλέπουμε ότι η πόλη αγαπάει ιδιαίτερα τον Καραγκιόζη. Πριν το 2000, όταν είχαμε έρθει κάποιες φορές, δεν υπήρχε μεγάλη συμμετοχή και κάναμε μία προσπάθεια 2-3 χρόνων για να το κερδίσουμε.
Ποια θα λέγατε ότι ήταν μια δύσκολη εποχή για τον Καραγκιόζη;
Κατά την περίοδο 1970-1990, όταν η τηλεόραση άρχισε να κερδίζει έδαφος, βρεθήκαμε σε μια πολύ δύσκολη εποχή. Η κοινωνική δομή άλλαξε και πολλοί παραδοσιακοί χώροι ψυχαγωγίας, όπως τα καφενεία, οι παμπ και τα θέατρα, αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα, καθώς ο κόσμος άρχισε να κλείνεται στο σπίτι και να παρακολουθεί τηλεόραση, μανιωδώς.
Ήταν μια εποχή που όλοι οι Καραγκιοζοπαίχτες φοβήθηκαν και απέλυσαν τους βοηθούς τους. Εμείς, όμως, μείναμε κοντά στον δάσκαλό μας, ο οποίος ήταν θείος μας και χρειαζόταν βοήθεια. Οι βοηθοί του είχαν σταλεί να μάθουν άλλες τέχνες, ενώ οι δικές μας υποχρεώσεις ήταν να επικεντρωθούμε στα μαθήματά μας, να τελειώσουμε το σχολείο και να παρακολουθήσουμε κάποια σχολή, ενώ τον Καραγκιόζη τον κρατούσαμε σαν δεύτερο επάγγελμα. Αυτή ήταν η κατεύθυνση μας.
Πόσο συχνό ήταν οι συγγενείς των καραγκιοζοπαιχτών να συνεχίζουν την παράδοση του Θεάτρου Σκιών;
Ο δάσκαλος μου, ο Γιώργος Χαρίδημος, ήταν συνεχιστής της Πειραιώτικης σχολής του Θεάτρου Σκιών. Στην Ελλάδα οι βασικές σχολές είναι τρεις, που ιδρύθηκαν μετά το ’21: στον Πειραιά, την Αθήνα και την Πάτρα. Ο Γιώργος Χαρίδημος συνέχισε την παράδοση του πατέρα του, Χρήστου Χαρίδημου, ο οποίος ήταν επίσης χαρισματικός καραγκιοζοπαίχτης. Οι Χαρίδημοι και οι Σπαθάρηδες, πατεράδες και γιοι, ήταν συνομίλικοι και είχαν αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή τους στο θέατρο σκιών. Δεν έκαναν τίποτα άλλο πέρα από αυτό.
Έτσι, βλέπουμε δύο δυνατά ονόματα να υπάρχουν πάνω στο Θέατρο Σκιών, τα οποία επικρατούν μεταξύ άλλων καραγκιοζοπαιχτών, καθώς δεν παρατηρείται σε αυτόν τον χώρο, ο γιος να γίνεται συνεχιστής του πατέρα. Βέβαια, εξαίρεση στον κανόνα ήμασταν κι εμείς, καθώς τα αδέρφια μου και εγώ ασχοληθήκαμε με την ίδια δουλειά. Το είχανε καταφέρει μόνο δύο αδέρφια, που είχανε το παρατσούκλι «καρεκλάδες» και παίζανε στο Λουτράκι, αλλά στο τέλος επικράτησε μόνο ο ένας, ο άλλος σταμάτησε να παίζει.
Η οικογένεια σας έχει τύχει να συνεργαστεί με τον Σπαθάρη;
Όχι, γιατί παλαιότερα υπήρχαν αντιμαχίες ανάμεσα στις μεγάλες σχολές. Για παράδειγμα, δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να μπει πίσω από την σκηνή. Αυτό το γεγονός το καταργήσαμε εμείς, γιατί βλέπαμε ότι η τέχνη του θεάτρου σκιών δεν συνέχιζε να εξελίσσεται. Μας επηρέασε πολύ ένα δημοσίευμα στην εφημερίδα «Τα Νέα» το 1993, που μας αποκαλούσε τους «τελευταίους των καραγκιοζοπαιχτών». Μας άγγιξε τόσο πολύ που ανοίξαμε τη σκηνή και επιτρέψαμε στα παιδιά και στους θεατές, στο τέλος της παράστασης, να ανεβαίνουν και να περιεργάζονται τα εργαλεία και να βλέπουν πώς γίνεται η παράσταση. Σε συνδυασμό με τα εργαστήρια, αυτό έδωσε νέα πνοή στο θέατρο σκιών.
Τα παλιά τα χρόνια δεν επιτρεπόταν σε κανέναν εκτός του θιάσου να μπει από πίσω να δει τα μυστικά, γιατί η μία σχολή ανταγωνιζόταν την άλλη σε πολύ έντονο βαθμό. Ο στόχος ήταν να ξεχωρίσει η μία από την άλλη με καλύτερα αποτελέσματα, χρησιμοποιώντας πολλά «τρικ» και μυστικά.
Έχετε περιοδεύσει στο εξωτερικό;
Είμαι από τα πιο τυχερά μέλη του θιάσου, καθώς έχω περιοδεύσει σε όλη την Γη. Η πρώτη μου επίσκεψη στο εξωτερικό ήταν το 1980, στην Αμερική, στο Ντάλας του Τέξας. Εκεί υπήρχε ένα πολυκατάστημα που παρουσίαζε το Θέατρο Σκιών, τους χορούς της Δόρας Στράτου και ήταν διακοσμημένο με αγάλματα από την αρχαιότητα. Ήταν μια πολύ όμορφη εμφάνιση.
Αργότερα, το 1988, πήραμε μέρος σε ένα φεστιβάλ στη Γαλλία και εκπροσωπήσαμε τη χώρα μας ανάμεσα σε 100 θέατρα σκιών από 30 χώρες. Στη συνέχεια, περιοδεύσαμε στην Ολλανδία, Ιταλία, Γερμανία και Δανία. Έκανα μια μεγάλη περιοδεία στον Ανατολικό Καναδά και επισκεφτήκαμε τις πόλεις Βανκούβερ, Ρεγγίνα, Έντμοντον, Κάλγκαρι και Μόντρεαλ. Παίξαμε μέσα στις κοινότητες, όπου παρακολουθούσαν Έλληνες, και το πρόγραμμα είχε σκοπό να διασώσουμε τη γλώσσα μας, καθώς εκεί ζουν μετανάστες 2ης και 3ης γενιάς.
Έχω πάει δύο φορές στην Αυστραλία, στη Μελβούρνη, Αδελαΐδα και Σίδνεϋ, όπου συμμετείχαμε και στο ελληνικό φεστιβάλ που γίνεται στους αντίποδες της Μελβούρνης. Γενικά, νιώθω τυχερός γιατί έχω τη δυνατότητα να βλέπω τις συνθήκες, τις συνήθειες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος εκεί, τα οποία προσπαθήσαμε να σατιρίσουμε.
Ο κ. Αθανασίου έκλεισε τη συζήτηση τονίζοντας την ελευθερία της σάτιρας του Καραγκιόζη:
«Με την ευχέρεια που έχει ο Καραγκιόζης, σατιρίζει τους πάντες. Και αφού πρώτα σατιρίζει τον ίδιο του τον εαυτό, έχει απόλυτο δικαίωμα να σατιρίζει οποιονδήποτε άλλον.»
