Κι όμως, ο τρόπος που έχουν διαμορφωθεί οι δημόσιοι χώροι αντανακλά κυρίως τις ανάγκες και τις προτεραιότητες ενός συγκεκριμένου προφίλ ανθρώπου: λευκών, αρτιμελών ανδρών. Τι γίνεται όμως με τις γυναίκες, τα παιδιά, τους ηλικιωμένους και τα άτομα με διαφορετικές ανάγκες; Πώς επηρεάζει ο αστικός σχεδιασμός την καθημερινότητά μας, την ασφάλεια, την κινητικότητα, αλλά και την ψυχική μας υγεία;
Ρεπορτάζ: Βαλάντου Γιαννακούδη
Πώς θα ήταν να ζούμε σε πόλεις που πραγματικά μας φροντίζουν; Πόσο διαφορετική θα ήταν η καθημερινότητά μας αν οι γειτονιές σχεδιάζονταν όχι μόνο για να μας εξυπηρετούν -εστώ και προβληματικά πολλές φορές-, αλλά και για να μας κάνουν να νιώθουμε ασφάλεια, χαρά και σύνδεση;
Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα καλείται να δώσει απάντηση η Urbana, μια επιστημονική ομάδα από αρχιτεκτόνισσες, κοινωνικές επιστημόνισσες, πολιτικές επιστημόνισσες και παιδαγωγούς που λειτουργεί από το 2019 με όραμα οι πόλεις να φροντίζουν τις διαφορετικές μας ανάγκες, οι γειτονιές να είναι ανοιχτές και συμπεριληπτικές και οι άνθρωποι που συμμετέχουν να συνεργάζονται για την ευημερία των κοινοτήτων τους. Εμείς μιλήσαμε με την αρχιτεκτόνισσα και ιδρύτρια της Urbana, Εύα Γρηγοριάδου και της ζητήσαμε να μας εξηγήσει, μεταξύ άλλων, πώς γίνεται μια πόλη να σχεδιάζεται με βάση την οπτική φύλου και πώς μπορεί αυτό να επηρεάσει την καθημερινότητά μας.
«Γενικά, αυτό που ισχύει είναι πως οι πόλεις έχουν σχεδιαστεί από άντρες για άντρες. Αυτό συμβαίνει επειδή οι άντρες παραδοσιακά ασχολούνταν περισσότερο με την οργάνωση, ενώ οι γυναίκες με τη φροντίδα. Έτσι, ο τρόπος που διαμορφώθηκαν οι πόλεις έχει βασιστεί στις επιθυμίες και τις προβολές των αντρών που σχεδίαζαν και έπαιρναν αποφάσεις – λευκοί άντρες, αρτιμελείς, ευκατάστατοι. Με βάση τη δική τους θεώρηση πάρθηκαν αυτές οι αποφάσεις. Ο σχεδιασμός αυτός επηρεάζει αρνητικά τις γυναίκες, καθώς είμαστε οι κύριες φροντίστριες του σπιτιού, των παιδιών, αλλά και των μεγαλύτερων μελών της οικογένειας. Όλη αυτή η κατάσταση επηρεάζει πολύ τον τρόπο που ζούμε στις πόλεις.
Για παράδειγμα, πολύ πιο συχνά θα δούμε μια μητέρα με καροτσάκι ή μια γυναίκα να συνοδεύει ένα άτομο μεγαλύτερης ηλικίας σε έναν γιατρό απ΄ότι ένας άντρας. Όλο αυτό το ονομάζουμε και στις δράσεις που κάνουμε “κινητικότητα της φροντίδας”, δηλαδή όταν έχουμε ένα άλλο άτομο που δε μπορεί να μετακινηθεί μόνο του, όπως ένα παιδί, και βλέπουμε πως ο σχεδιασμός της πόλης επηρεάζει την κινητικότητά του. Στην πράξη δηλαδή, όταν ένα πεζοδρόμιο δεν είναι καλοφτιαγμένο, δεν υπάρχουν ράμπες, ή όταν ο χρόνος στις διαβάσεις πεζών είναι μικρός, τότε η καθημερινότητα γίνεται πολύπλοκη για αυτά τα άτομα όπως δηλαδή οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι. Από την άλλη πλευρά, οι άντρες χρησιμοποιούν περισσότερο τα Ι.Χ. οχήματα στην καθημερινότητά τους και εκτελούν κυρίως γραμμική κίνηση επειδή έχουν κι μια άλλη τύπου κινητικότητα (σπίτι, εργασία, σπίτι), ενώ οι γυναίκες έχουν πιο περίπλοκη κινητικότητα.
Επιπλέον, ένα άλλο κομμάτι που μας επηρεάζει πολύ περισσότερο ως γυναίκες είναι το μεγαλύτερο αίσθημα ανασφάλειας που έχουμε στον δημόσιο χώρο, ειδικά την νύχτα σε περιοχές που δεν υπάρχει μεγάλη ζωτικότητα», αναφέρει η Εύα Γρηγοριάδου.
Εύα, ποιες είναι οι βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίζετε όταν προσπαθείτε να ενσωματώσετε την έμφυλη οπτική στον αστικό σχεδιασμό;
Επειδή ο ρόλος μας είναι να δουλεύουμε με ομάδες κοινοτήτων και να δημιουργούμε ένα πλαίσιο ενδυνάμωσης και αναγνώρισης της γνώσης του περιβάλλοντος, υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να συνδέσουμε αυτή τη δραστηριότητα με τους δήμους, τις περιφέρειες και δράσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Δυστυχώς, εκεί εξακολουθούμε να αντιμετωπίζουμε δυσκολίες, καθώς κάτι τέτοιο συχνά δεν αποτελεί προτεραιότητα. Σ’ αυτό το σημείο ερχόμαστε εμείς και υπογραμμίζουμε ότι δεν γίνεται να μην είναι προτεραιότητα ο αστικός σχεδιασμός, αφού αφορά πάνω από το 50% του πληθυσμού. Επιπλέον, επηρεάζει την υγεία μας, όπως, για παράδειγμα, το αίσθημα άγχους μία δυσλειτουργική πόλη. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να αλλάξει. Η πόλη είναι ένα ζωντανό σύστημα.
Ωστόσο, υπάρχουν δήμοι, όπως ο Δήμος Αγίου Δημητρίου Αττικής, που μας έχει καλέσει ο ίδιος να διοργανώσουμε κάποιους περιπάτους με κατοίκους της περιοχής. Υπάρχουν, όμως και άλλοι δήμοι όπου η συνεργασία ήταν εξαιρετικά δύσκολη.
Εύα, πώς προέκυψε η ιδέα για τη δημιουργία της Urbana και ποιος είναι ο σκοπός;
Όλα ξεκίνησαν όταν πήγα για μεταπτυχιακές σπουδές αρχιτεκτονικής στη Βαρκελώνη και εκεί ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή με τον αστικό σχεδιασμό με έμφυλη οπτική. Ζώντας στη Βαρκελώνη, το βίωσα και στην πράξη, βλέποντας πόσο όμορφα αισθανόμουν στην καθημερινότητά μου. Μετά από συζητήσεις, διαπίστωσα ότι αυτό οφειλόταν σε διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού, οι οποίες είχαν οδηγήσει στις αλλαγές που ζούσα. Δηλαδή, υπάρχουν στοιχεία στις αστικές αναπλάσεις της Βαρκελώνης που δίνουν έμφαση στη φροντίδα με παγκάκια για να καθίσεις και να ξεκουραστείς και ευχάριστα σημεία που σε κάνουν να νιώθεις άνετα. Επίσης, υπάρχει καλή σύνδεση με τα μέσα μαζικής μεταφοράς και δυνατότητα χρήσης ποδηλάτου, καθιστώντας την καθημερινότητα άνετη και λειτουργική. Το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της Βαρκελώνης έχει αρκετές ομοιότητες με το δικό μας, και κάποια πράγματα μπορούν να προσαρμοστούν και εδώ.
Έτσι, προέκυψε η ιδέα και όταν επέστρεψα στην Ελλάδα ξεκίνησα αρχικά με κάποιες μικρές εθελοντικές δράσεις. Σιγά-σιγά το σχήμα έγινε πιο οργανωμένο, και μπορέσαμε να κάνουμε αιτήσεις για χρηματοδοτήσεις. Στην αρχή ήμουν μόνη μου, αλλά είχα μεγάλη υποστήριξη από φίλους. Το 2019 η πρωτοβουλία πήρε τη μορφή ΑΜΚΕ (Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία).
Ποια είναι κάποια από τα πιο επιτυχημένα έργα της URBANA; Τι τα έκανε ξεχωριστά;
Κάθε δράση είχε πετυχημένα στοιχεία. Βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή, και το ύφος μας συνεχώς εξελίσσεται. Σίγουρα, η δράση που κάναμε με τον Δήμο Αγίου Δημητρίου ήταν ιδιαίτερα σημαντική, καθώς ήταν η πρώτη φορά που ένας δήμος πήρε την πρωτοβουλία και μας κάλεσε.
Οι δράσεις που κάνουμε με τα σχολεία είναι εξαιρετικά δυνατές. Είναι κάτι για το οποίο προσπαθούμε πάρα πολύ, μέσα από διαδικασίες προσαρμοσμένες στις ανάγκες των παιδιών. Τα παιδιά νιώθουν αυτή την ενδυνάμωση και αισθάνονται υπέροχα όταν στο τέλος κάτι αλλάζει πραγματικά.
Επίσης, οι δράσεις που πραγματοποιούμε με ομάδες γυναικών είναι εξαιρετικά ενδυναμωτικές. Έχουμε κοινά βιώματα και αντιλαμβανόμαστε ότι ο χώρος πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες μας.
Πώς μπορεί ο αστικός σχεδιασμός να γίνει εργαλείο για τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων;
Ο τρόπος που λειτουργούμε βασίζεται στη συνεργασία με τις ίδιες τις κοινότητες. Υποστηρίζουμε τους κατοίκους της γειτονιάς για να κατανοήσουμε τι λειτουργεί καλά και τι όχι. Δηλαδή, ζητήματα που έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην Αθήνα ίσως να μην είναι τόσο σημαντικά σε μια μικρότερη πόλη. Σίγουρα, όμως, εστιάζουμε σε θέματα κινητικότητας, προσβασιμότητας και αισθήματος ασφάλειας.
Αυτό που έχουμε δημιουργήσει είναι μια σειρά από εργαλεία που μας βοηθούν να οργανώνουμε βιωματικούς περιπάτους. Περπατάμε στη γειτονιά μαζί με τους κατοίκους και χρησιμοποιούμε συγκεκριμένα κριτήρια ως “φακό” για να αναδείξουμε τα προβλήματα και τις δυνατότητες του χώρου. Για παράδειγμα, όταν πρόκειται για παιδιά, ένα από τα κριτήρια που εξετάζουμε είναι η δυνατότητα παιχνιδιού και πώς μπορεί να ενισχυθεί αυτή η διάσταση στον δημόσιο χώρο. Αντίστοιχα, για άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, εστιάζουμε στην αυτονομία τους, ώστε να μπορούν να κινούνται χωρίς να εξαρτώνται από τα παιδιά ή τους φροντιστές τους.
Θέλω να πιστεύω ότι κινούμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση. Βλέπουμε ότι και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η συμπερίληψη αποτελεί κεντρικό ζήτημα. Αργά ή γρήγορα, θα είναι ένα θέμα που θα συζητείται ευρέως και θα ενσωματώνεται στον σχεδιασμό των πόλεων.
Εύα, έχεις παρατηρήσει αλλαγές στη νοοτροπία των δημοτικών ή κρατικών φορέων σε θέματα που αφορούν τον έμφυλο αστικό σχεδιασμό;
Υπάρχει μεγάλη αλλαγή στην κοινωνία από τότε που ξεκινήσαμε, πριν από πέντε χρόνια, και ειδικά μετά το κίνημα #MeToo. Ωστόσο, δεν αισθάνομαι ότι έχει υπάρξει ανάλογη πρόοδος από την πλευρά των δήμων και των περιφερειών. Παρότι υπάρχουν άτομα και πολιτικά πρόσωπα που δείχνουν ενδιαφέρον, εξακολουθεί να λείπει ένα συγκεκριμένο πλαίσιο για να ενσωματωθούν συστηματικά αυτά τα ζητήματα στον σχεδιασμό και στη λήψη αποφάσεων.
Υπάρχουν, ωστόσο, και καλά παραδείγματα. Στη Βιέννη, για παράδειγμα, υπάρχει μια ομάδα που έχει συγκροτηθεί από τον δήμο με στόχο να προάγει ζητήματα φύλου και να συνδέσει διαφορετικά τμήματα του δήμου μεταξύ τους. Αυτή η συνεργασία βοηθά στην ενίσχυση της έμφυλης οπτικής σε διάφορους τομείς πολιτικής και σχεδιασμού.
Τέλος, πώς οραματίζεται τις πόλεις του μέλλοντος από την οπτική της ισότητας των φύλων;
Για εμάς, το όραμα είναι οι πόλεις της φροντίδας – πόλεις που μας φροντίζουν. Για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζεται να εστιάσουμε στη συμμετοχή των ανθρώπων, γιατί εμείς οι ίδιοι είμαστε οι πόλεις μας.
Αναφορικά, τώρα, με τους επαγγελματίες της αρχιτεκτονικής, ίσως, αντί να σχεδιάζουμε αποκλειστικά από τα γραφεία μας, χρειάζεται να ενδυναμώνουμε τις ίδιες τις κοινότητες. Είναι μια μετάβαση για τον δικό μας ρόλο, ένας επαναπροσδιορισμός που μας καλεί να εστιάσουμε περισσότερο στη συνεργασία με τους κατοίκους.
Είναι αισιόδοξο πως υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον από φοιτήτριες και φοιτητές αρχιτεκτονικής για τις δράσεις μας. Υπάρχουν πανεπιστήμια στην Ελλάδα που κινούνται ήδη προς αυτήν την κατεύθυνση, ωστόσο εξακολουθούν να υπάρχουν περιθώρια για περαιτέρω πρόοδο. Στόχος μας είναι να υποστηρίξουμε αυτές τις προσπάθειες και να συμβάλουμε στην ενίσχυση αυτής της νοοτροπίας.
Περισσότερες πληροφορίες για τη δράση της Urbana μπορείτε να βρείτε στον παρακάτω σύνδεσμο:
