της Martha Nussbaum (*)
Η εκλογή στη Γερουσία του Ράφαελ Γουόρνοκ, πάστορα της εκκλησίας της Ατλάντα και γιου μιας γυναίκας που μάζευε βαμβάκι στη φάρμα ενός λευκού γαιοκτήμονα, είναι η εκπλήρωση της προφητείας του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ότι μια μέρα, στους κόκκινους λόφους της Τζόρτζια, τα παιδιά των πρώην σκλάβων και τα παιδιά των παλιών ιδιοκτητών σκλάβων θα καθίσουν μαζί στο τραπέζι της αδελφοσύνης. Ανάλογη συγκίνηση ένιωσα και για την εκλογή του Τζον Όσοφ, πρώτου εβραίου γερουσιαστή της πολιτείας. Στην Τζόρτζια υπήρχε παλιότερα ένας έντονος αντισημιτισμός, ο ίδιος ο πατέρας μου αρνήθηκε να παραστεί στον γάμο μου όταν έμαθε ότι θα παντρευόμουν έναν Εβραίο.
Αλλά και τα γεγονότα της 6ης Ιανουαρίου μου προκαλούν, περιέργως, ένα αίσθημα ανακούφισης: κάθε άνθρωπος που αγαπά τη χώρα του μπορεί να δει ποιος είναι ο απερχόμενος πρόεδρος και τι αισθήματα τρέφει για την Αμερική. Πολλοί από αυτούς που βρίσκονταν στην υπηρεσία του φεύγουν. Οσοι επιμένουν να τον υποστηρίζουν το κάνουν από οπορτουνισμό.
Το πλήθος που είδαμε στην Ουάσινγκτον ήταν πολύ επικίνδυνο. Αυτοί που το αποτελούσαν θεωρούσαν ότι ήταν οι πραγματικοί πατριώτες, ενώ επετίθεντο σε δημοκρατικούς θεσμούς. Πιο συγκεκριμένα, το συναίσθημα που επικρατούσε ήταν μια εκδικητική, και πολύ εκρηκτική, οργή. Μια οργή που υποκινείται από τη δίψα για αντίποινα και καταστροφή, όχι από την επιθυμία οικοδόμησης ενός κοινού μέλλοντος.
Στη φιλοσοφία, η οργή ορίζεται ως ένα επώδυνο συναίσθημα που εκδηλώνεται όταν θεωρούμε ότι έχει γίνει μια αδικία εναντίον ενός ανθρώπου ή ενός πράγματος που αγαπάμε. Εδώ μπορεί να προστεθεί και κάτι ακόμη: ο άνθρωπος που έχει καταληφθεί από οργή ικανοποιείται με τη σκέψη της εκδίκησης που θα πάρει. Εστω κι αν η εκδίκηση είναι κάτι συγκεχυμένο, γιατί δεν μπορούμε να αλλάξουμε αυτό που έχει συμβεί.
Η οργή, βέβαια, δεν μας κάνει κατ’ανάγκη να θέλουμε να εκδικηθούμε. Ενας γονιός μπορεί να θυμώσει με το παιδί του, αλλά δεν εκδικείται. Αυτή είναι μια «μεταβατική οργή», που στρέφεται προς το μέλλον. Πρόκειται για μια διάκριση που έκανε και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Απέρριπτε την οργή που επιζητεί εκδίκηση. Καλούσε τους ανθρώπους που ήθελαν να ενταχθούν στο κίνημά του να «εξαγνίσουν» την οργή τους. Στις 6 Ιανουαρίου, αντιθέτως, η οργή που εκφράστηκε στην Ουάσινγκτον παρέμεινε σε μια ωμή κατάσταση, το πλήθος ήθελε να πάρει εκδίκηση καταστρέφοντας.
Στη χώρα μας, η οργή ήταν πάντα για τους άνδρες ένας τρόπος να αποδείξουν τον ανδρισμό τους. Θυμηθείτε τον Μάικλ Δουκάκη, που ήταν υποψήφιος των Δημοκρατικών στις προεδρικές εκλογές του 1988. Ο ανδρισμός του είχε τεθεί υπό αμφισβήτηση επειδή δεν ήταν ψηλός, καταγόταν από τη Μασαχουσέτη και ήταν λίγο διανοούμενος. Η τύχη του όμως σφραγίστηκε από κάτι άλλο. Όταν ήταν κυβερνήτης της Μασαχουσέτης, η πολιτεία είχε θέσει σε εφαρμογή ένα σύστημα για την επανένταξη των κρατουμένων. Τους παραχωρούνταν, για παράδειγμα, άδεια εξόδου. Ενας από τους κρατούμενους επωφελήθηκε από τα μέτρα αυτά για να βιάσει και μα σκοτώσει μια γυναίκα. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, λοιπόν, ρώτησαν τον Δουκάκη τι θα έκανε αν επρόκειτο για τη δική του γυναίκα. Απάντησε ότι θα υπέφερε φρικτά, αλλά ότι προτού καταργήσει αυτό το σύστημα θα μελετούσε προσεκτικά τα αποτελέσματά του. Αλλά είχε πλέον «καεί». Είχε αποτύχει στον ρόλο του ως άνδρα επειδή αρνήθηκε να υιοθετήσει τη μόνη απάντηση που περίμεναν από αυτόν, την οργή.
Η δυσαρέσκεια και η οργή παρατηρούνται κυρίως σε ανθρώπους που αποδίδουν υπερβολική σημασία στην τιμή και το κύρος. Και δεν αντέχουν να βρίσκονται στο στρατόπεδο των χαμένων. Για τους αρχαίους Ελληνες, πάλι, η οργή δεν ήταν ένδειξη ανδρισμού, αλλά ανωριμότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι το συναίσθημα αυτό δεν είχε περίοπτη θέση στα έργα τους. Η Ιλιάδα αρχίζει με την οργή του Αχιλλέα ύστερα από διαφωνία του με τον Αγαμέμνονα: «Ψάλλε, θεά, τον τρομερόν θυμόν του Αχιλλέως, πώς έγινε στους Αχαιούς αρχή πολλών δακρύων»…
(*) Η Μάρθα Νούσμπαουμ είναι αμερικανίδα φιλόσοφος
(Πηγή: συνέντευξη στη Monde)
