Η 28η Οκτωβρίου 1940 υπήρξε ορόσημο και για το Πανεπιστήμιο Αθηνών που από την πρώτη στιγμή συνέβαλε με όλες του τις δυνάμεις στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, συντονισμένο με την ελληνική κοινωνία.
Η πολύπλευρη συμμετοχή του αποτυπώνεται στο πλούσιο Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ, ψηφίδες του οποίου φέρνει σήμερα στο φως το Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.
Στιγμιότυπα από μεγάλες αλλά και μικρές καθημερινές ιστορίες μέσα από τα ψηφιοποιημένα και τεκμηριωμένα έγγραφα του Αρχείου, σχολιάζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας Βαγγέλης Καραμανωλάκης, πρόεδρος του Ιστορικού Αρχείου ΕΚΠΑ.
Από πού θα ξεκινούσατε μια νοερή ξενάγηση στο Αρχείο της συγκεκριμένης περιόδου;
Πρώτος σταθμός είναι φυσικά η εγκύκλιος της 28ης Οκτωβρίου 1940 του υπουργείου Παιδείας για τη διακοπή των μαθημάτων και κυρίως η υπόμνηση της διαφύλαξης του αρχείου του Πανεπιστημίου σε κατάλληλους χώρους του ιδρύματος. Ας μην ξεχνάμε ότι τα επόμενα χρόνια υπήρξαν, όπως αποτυπώνεται στα έγγραφα του Αρχείου, πολλές σημαντικές καταστροφές και κλοπές από τις δυνάμεις κατοχής στους επιταγμένους πανεπιστημιακούς χώρους.
Η χωριατοπούλα Ρετζινέλα
«Θα μπορούσα να σταθώ σε πολλά τεκμήρια, επιτρέψτε μου όμως να σταθώ σε ένα, μια από τις χιλιάδες ”μικρές” ιστορίες που φιλοξενεί το Ιστορικό Αρχείο. Χρονολογείται τον Σεπτέμβριο του 1941 και είναι η επιστολή ενός πατέρα, ο οποίος θα απευθυνθεί στον Πρύτανη λόγω της σύλληψης του γιού του από τους Ιταλούς. Το αίτημα είναι διπλό: αφενός να γίνει δεκτός παρά την καθυστερημένη εγγραφή του και αφετέρου να μεσολαβήσει το Πανεπιστήμιο για την απελευθέρωσή του. Το έγκλημα του φοιτητή ήταν το ότι σιγοτραγούδησε την ιταλική ”Χωριατοπούλα”, δηλαδή το «Κορόιδο Μουσολίνι», όπως είχε μεταφερθεί στην ελληνική γλώσσα. Σημειώνω ότι σύντομα πολλά από αυτά τα τεκμήρια θα αποτελέσουν μέρος ενός ψηφιακού μουσείου για την περίοδο, χάρη στην υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Κοινωνικού και Πολιτιστικού Εργου (ΚΙΚΠΕ)».
Η περίοδος 1940-1944 περιλαμβάνει περισσότερα από 30.000 τεκμήρια ψηφιοποιημένα και τεκμηριωμένα έγγραφα – προέρχονται όλα από το Αρχείο Πρωτοκόλλου κι αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του πανεπιστημιακού αρχείου και σταδιακά αναρτώνται στο ψηφιακό αποθετήριο ΠΕΡΓΑΜΟΣ.
Σε ποιους τομείς κινητοποιήθηκε το Πανεπιστήμιο;
Καταρχήν, η πλειονότητα των φοιτητών του επιστρατεύτηκε ενάντια στον ιταλικό φασισμό, πολεμώντας στο Μέτωπο, ενώ οι φοιτήτριες του συνέβαλαν στον αγώνα στα μετόπισθεν. Προσωπικό του Πανεπιστημίου συμμετείχε στην παθητική αεράμυνα. Παράλληλα επιστρατεύτηκε ένα σημαντικό τμήμα του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού, ενώ πολλοί καθηγητές ανέλαβαν εξειδικευμένους ρόλους σε ευαίσθητους τομείς, όπως οι τηλεπικοινωνίες και η ηλεκτροδότηση. Είναι αξιοσημείωτο ότι καθηγητές του Πανεπιστημίου, όπως οι Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος και Ιωάννης Κακριδής έστειλαν επιστολή στον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, στην οποία του ζητούσαν να τους επιτραπεί η κατάταξή τους στο στρατό για να πολεμήσουν. Η αίτησή τους απορρίφθηκε και τους υποδείχθηκε να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην «πνευματική επιστράτευση», στη «διαφώτιση» δηλαδή του πληθυσμού και στην εμψύχωση των στρατευμένων, έναν τομέα στον οποίον συνεισέφεραν και πολλοί άλλοι πανεπιστημιακοί. ‘Ενας ιδιαίτερα κρίσιμος τομέας ήταν εκείνος της ιατρικής περίθαλψης των τραυματιών του πολέμου, όπου συγκροτήθηκαν ειδικές επιτροπές, όπως λ.χ. για την αντιμετώπιση των κρυοπαγημάτων. Επιτάχθηκε το Αρεταίειο Νοσοκομείο για τη νοσηλεία τραυματιών πολέμου, ενώ το Αιγινήτειο διέθεσε κλίνες για τη νοσηλεία ψυχικά νοσούντων «εκ του πολέμου». Εργαστήρια του Πανεπιστήμιου, όπως εκείνο της Πειραματικής Φαρμακολογίας τέθηκαν στη διάθεση της ελληνικής άμυνας, Το Εργαστήριο, λ.χ. της Οργανικής Χημείας αφιερώθηκε στην κατασκευή πυροσβεστικού αφρού για πολεμικούς σκοπούς. Το Πανεπιστήμιο, επίσης, συμμετείχε με ένα ιδιαίτερα σημαντικό ποσό στον έρανο που προκήρυξε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου για την ενίσχυση της εθνικής άμυνας. Όπως αποτυπώνεται και στα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου, το Πανεπιστήμιο μπήκε σύσσωμο στον πόλεμο. Την ίδια ώρα υπήρξαν και μια σειρά από άλλες συνέπειες στη λειτουργία του ιδρύματος, όπως η κατάργηση της διδασκαλίας της ιταλικής και γερμανικής γλώσσας ή η διακοπή της καταβολής των διδάκτρων από τους φοιτητές.
Ποιες ήταν οι αντιδράσεις των φοιτητών στην κήρυξη του πολέμου;
Οι φοιτητές και φοιτήτριες ήταν παρόντες και παρούσες, αντέδρασαν δυναμικά. Επιστρατεύθηκαν στο μέτωπο, τραυματίσθηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή και σκοτώθηκαν. Την ίδια μέρα της κήρυξης του πολέμου ξεκίνησε από τα Προπύλαια αυθόρμητη φοιτητική διαδήλωση προς το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Κατόπιν κατέβηκε την οδό Σταδίου και προχώρησε προς το Πολυτεχνείο και κατευθύνθηκαν προς την Casa d’ Italia. Ας μην ξεχνάμε ότι οι φοιτητές και οι φοιτήτριες του Πανεπιστημίου της Αθήνας, αλλά και των άλλων πανεπιστημίων και ανωτάτων σχολών της χώρας συμμετείχαν ενεργά στην αντίσταση ενάντια στον κατακτητή είτε με ειρηνικούς τρόπους (διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες κ.ά), είτε συμμετέχοντας σε ένοπλα σώματα. Είναι γνωστό λ.χ. ότι το κτήριο της Πανεπιστημιακής Λέσχης, στην Ιπποκράτους, αποτέλεσε κέντρο αντιστασιακής δράσης στην περίοδο της Κατοχής.
Στα Μέτωπα, διεθνώς, οι εμπόλεμες περιοχές επιβάλλουν λογοκρισία για λόγους εμπιστευτικότητας των στρατιωτικών κινήσεων κ.λ.π. Το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών περιλαμβάνει τεκμήρια για το διδακτικό προσωπικό που δούλεψε σε επιτροπές λογοκρισίας;
Η λογοκρισία δεν επιβλήθηκε από το καθεστώς λόγω πολέμου, προϋπήρχε στο πλαίσιο της συνολικής αυταρχικής πολιτικής της 4ης Αυγούστου. Παρόλα αυτά, ο πόλεμος δημιούργησε καινούργιες ανάγκες, όπως σωστά παρατηρείτε η λογοκρισία αποτέλεσε διεθνές χαρακτηριστικό σε όλα τα εμπόλεμα μέρη. Υπάρχουν πολλά έγγραφα από το υπουργείο Παιδείας ώστε να παρουσιασθούν καθηγητές στον Αστυνομικό Διευθυντή Λογοκρισίας για να αναλάβουν υπηρεσία στη λογοκρισία επιστολών από και προς το Μέτωπο. Είναι χαρακτηριστική η επιστολή του υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, που κοινοποιεί ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών σε όλους τους καθηγητές, ώστε οι τελευταίοι να γράψουν τις εντυπώσεις τους από τις λογοκριμένες επιστολές σε σχέση ιδιαίτερα με το πατριωτικό πνεύμα τους.
Στην ίδια κατεύθυνση ενδεικτική είναι η επιστολή του καθηγητή της Νομικής Σχολής και γνωστού νομικού Γεωργίου Μαριδάκη, ο οποίος έχοντας διαβάσει περισσότερες από 1200 επιστολές αναφέρεται στον πατριωτισμό που χαρακτήριζε τη μέγιστη πλειοψηφία, σε βαθμό που παρά «τας ανορθογραφίας και τας ασυνταξίας» που περιείχαν, ο λογοκριτής σημείωσε στο περιθώριο των επιστολών «εύγε».
Συμπερασματικά από τη μελέτη όλου αυτού του υλικού ποιο είναι το σχόλιο σας;
Να πούμε καταρχήν ότι το Πανεπιστήμιο πορεύτηκε και πορεύεται σε ένα συνεχή διάλογο με την ελληνική κοινωνία. Η ομόθυμη συμμετοχή όλων των δυνάμεων του στον πόλεμο, είναι χαρακτηριστική και του υψηλού αισθήματος πατριωτισμού αλλά και της ανάγκης του ελληνικού λαού για την υπεράσπιση της ελευθερίας. Δεν είναι τυχαίο ότι η έναρξη του πολέμου σηματοδότησε ουσιαστικά και το τέλος της δικτατορίας του Μεταξά. Και δεν είναι τυχαίο ότι η 28η Οκτωβρίου του 1940 αποτέλεσε μια ημερομηνία ορόσημο για τη συλλογική μνήμη, ακόμη και στους διχασμένους καιρούς που ακολούθησαν.
Νατάσσα Δομνάκη
