Η έκθεση «Πικάσο – Ελ Γκρέκο» στο Μουσείο Τέχνης στην Βασιλεία της Ελβετίας ιχνηλατεί την βαθιά και διαρκή επίδραση που ασκούσε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614) στον Πάμπλο Πικάσο (1881-1973).
Αντιπαραβάλλοντας 30 περίπου αριστουργήματά τους από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου καταδεικνύεται η εντονότερη και μεγαλύτερης διάρκειας επίδραση του κρητικού ζωγράφου στο έργο του Πικάσο. Είναι γνωστός ο μεγάλος θαυμασμός του για τον Ελ Γκρέκο του οποίου η μεγάλη επιρροή στην αρχή της καριέρας του Πικάσο και στις επόμενες περιόδους, την Γαλάζια και την Ρόζ, είναι ευρέως αναγνωρισμένη. Όχι όμως και η μεταγενέστερη. Πάντοτε υπάρχει όμως κάτι νέο να ανακαλύψεις στο έργο του Ισπανού ζωγράφου, σύμφωνα με τους οργανωτές.
Η έκθεση προτείνει μια νέα ανάγνωση των έργων του Πικάσο, σύμφωνα με την οποία η καλλιτεχνική συνομιλία του με τον Ελ Γκρέκο δεν ήταν μόνο πολύ εντονότερη από ό,τι υποθέταμε μέχρι τώρα, αλλά διήρκεσε και πολύ περισσότερο, αφού οι αναλογίες είναι αναγνωρίσιμες τόσο στους κυβιστικούς πίνακές του όσο και σε πίνακες από όλες τις μεταγενέστερες περιόδους της καλλιτεχνικής του δημιουργίας. Η έκθεση σκηνοθετεί και φωτίζει ένα νοερό διάλογο του Πικάσο με το πρότυπό του, έναν από τους συναρπαστικότερους διαλόγους στην ιστορία της τέχνης.
Ο Ελ Γκρέκο πήγε στην Ισπανία το 1570 μετά από δέκα χρόνια μαθητείας στη Βενετία και τη Ρώμη, όπου απέκτησε μεγάλη φήμη λόγω του μοναδικού ζωγραφικού του στυλ. Ωστόσο, λίγο μετά τον θάνατό του περιέπεσε σε λήθη. Ανακαλύφθηκε μόλις τον 19ο αιώνα και εκ νέου στο γύρισμα του 20ου αιώνα, οπότε και υπήρξε μια ολική καλλιτεχνική επαναφορά του και γοήτευσε καλλιτέχνες σε όλη την Ευρώπη. Ο νεαρός Πικάσο ήταν στην πρώτη γραμμή της αποκατάστασής του.
Το ενδιαφέρον του για τον μεγάλο Έλληνα δάσκαλο ξύπνησε ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν το 1896 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Βαρκελώνη. Εκεί ο μελλοντικός ζωγράφος, που ήταν μόλις 15 ετών, κινήθηκε στον κύκλο καλλιτεχνών ανοικτών οριζόντων οι οποίοι πρωταγωνίστησαν στην αποκατάσταση του αμφιλεγόμενου και ξεχασμένου Ελ Γκρέκο. Το 1898 η Ισπανία ηττήθηκε στον Ισπανοαμερικανικό Πόλεμο και έχασε τις τελευταίες σημαντικές αποικίες της. Αντιδρώντας στην γεωπολιτική παρακμή της πρώην αποικιακής δύναμης, πολλοί καλλιτέχνες προσανατολίστηκαν στο λεγόμενο «Siglo de Oro», τη «Χρυσή Εποχή» της Ισπανίας (από τα τέλη του 16ου έως τα τέλη του 17ου αιώνα). Έτσι, την περίοδο γύρω στο 1900, οι ζωγράφοι της ισπανικής Σχολής -με εκφραστές τους Ελ Γκρέκο, Ντιέγκο Βελάσκεθ και Φρανθίσκο ντε Γκόγια- βρέθηκαν στο επίκεντρο.
Ο Ελ Γκρέκο ήταν βαθιά αντισυμβατικός, όχι μόνο επειδή επεξεργάστηκε στο έργο του τρεις διαφορετικές παραδόσεις (βυζαντινή, βενετσιάνικη και ισπανική) και ανέπτυξε από αυτές την μοναδική ατομική του εικαστική γλώσσα. Στη γοητεία που ασκεί μέχρι σήμερα συμβάλλει επίσης και η έλλειψη επαρκών ντοκουμέντων για τη ζωή και το έργο του. Η περιβαλλόμενη από θρύλους προσωπικότητά του ήταν ιδεώδης για να ταυτιστούν μαζί του καλλιτέχνες που επαναστάτησαν κατά του ακαδημαϊσμού. Ο ίδιος ο Πικάσο ήταν ενθουσιασμένος με τον κρητικό ζωγράφο από νεαρή ηλικία. Όποτε βρισκόταν στη Μαδρίτη, επισκεπτόταν το Museo del Prado και φιλοτεχνούσε πολλά σκίτσα του ίδιου στυλ. Ένα από αυτά μάλιστα φέρει τη σημείωσή του «Yo El Greco» («Εγώ, ο Ελ Γκρέκο»)…
Ο Πικάσο γοητευόταν ιδιαίτερα από τα πορτρέτα του. Άμεσοι εικαστικοί δανεισμοί από τον Ελ Γκρέκο υπήρχαν ήδη από την αρχή της καλλιτεχνικής πορείας του: σε πολυάριθμα σχέδια από το 1898-99 ο Πικάσο δούλεψε κυριολεκτικά πάνω στα μοτίβα του. Το «Πορτραίτο ενός ξένου» (1899) αναπαράγει έναν τύπο κεφαλιού, ο οποίος είναι χαρακτηριστικός των πορτρέτων του Eλ Γκρέκο, αλλά και των αγίων του όπως ο «Άγιος Ιερώνυμος» (περίπου 1610) που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο Πικάσο έλεγε: «Αυτό που μου αρέσει πολύ στη δουλειά του είναι τα πορτρέτα, όλοι αυτοί οι κύριοι με τα μυτερά γένια».
Η αυτοκτονία του ζωγράφου φίλου του Κάρλος Κασαχέμας, πυροδότησε τους μελαγχολικούς μονόχρωμους πίνακες της «Γαλάζιας Περιόδου» (1901-1904) με το έργο «Evokation-Η ταφή του Κασαχέμας, το οποίο είναι άμεσα εμπνευσμένο από τον Ελ Γκρέκο. «Ήξερα μερικούς από τους πίνακές του, που με είχαν εντυπωσιάσει πολύ, και μια μέρα αποφάσισα να πάω στο Τολέδο. Αυτό το ταξίδι μου προξένησε βαθιά εντύπωση. Το γεγονός ότι οι φιγούρες μου στη Γαλάζια Περίοδο ήταν όλες επιμήκεις πιθανότατα οφείλεται στην επιρροή του», θα δηλώσει ο Πάμπλο Πικάσο το 1944.
Το 1904 ο Πικάσο μετακόμισε οριστικά στο Παρίσι όπου ανέπτυξε περαιτέρω το καλλιτεχνικό του λεξιλόγιο και το συμπλήρωσε. Η επιρροή του Ελ Γκρέκο είναι εμφανής και στην λεγόμενη Ροζ Περίοδο (1905-1907) του Πικάσο. Παράδειγμα αποτελούν οι εκπληκτικές αναλογίες μεταξύ του πορτραίτου της Mme Canals (1905) του Πικάσο και του πορτραίτου μιας «Κυρίας με γούνα» (Portrait of a Lady in furs), το οποίο εξακολουθούσε να αποδίδεται στον Ελ Γκρέκο εκείνη την εποχή, αλλά και μέχρι τα μέσα του 20ο αιώνα.
Σήμερα υπάρχει συμφωνία μεταξύ των ειδικών ότι τόσο η «Γαλάζια» όσο και η «Ροζ Περίοδος» επηρεάστηκαν έντονα από τον Ελ Γκρέκο.
«Η επίδραση του Ελ Γκρέκο στον Πικάσο είχε πολύ μεγαλύτερη διάρκεια», κατά την ιστορικό τέχνης και επί χρόνια επιμελήτρια στο Μουσείο Guggenheim της Νέας Υόρκης Κάρμεν Χιμένεθ, Είναι δε ακράδαντα πεπεισμένη ότι «Ο μεγάλος Ισπανός παρέμεινε με κάποιες διακοπές συνδεδεμένος με τον αντισυμβατικό Έλληνα μέχρι το τέλος της ζωής του». Ως προσκεκλημένη επιμελήτρια της έκθεσης στο Μουσείο Τέχνης της Βασιλείας, η οποία ερευνά αυτό το θέμα επί δεκαετίες, επιθυμεί τώρα να ξεδιπλώσει όλη την ιστορία αυτής της ιδιαίτερης καλλιτεχνικής «φιλίας».
Πράγματι, ο Ελ Γκρέκο έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο ως πρότυπο στην δημιουργία του κυβισμού. Η αντιπαραβολή του πίνακά του η «Στέψη της Παναγίας» με τις μελέτες του Πικάσο για τον πρώτο του μεγάλο κυβιστικό πίνακα, τις «Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν» (Les Demoiselles d’Avignon) και τον πίνακα «Οι Θεριστές» (Les Moissonneurs) αποκαλύπτει τις επιδράσεις. Σε αυτές κατατάσσονται οι υπερβολικές κινήσεις και οι επιμήκεις αναλογίες των μορφών. Η μείωση του βάθους του χώρου και η αποσύνθεση του πίνακα σε επιμέρους επίπεδα βρίσκουν επίσης τους προδρόμους τους στον Ελ Γκρέκο.
Γι αυτό η έκθεση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον κυβισμό: σε δύο αίθουσες, εκτίθενται έργα του Πικάσο από το 1910 περίπου, μαζί με μια επιλογή από τους διάσημους πίνακες των Αποστόλων του Ελ Γκρέκο (γύρω στο 1608/1614) από το Museo del Greco του Τολέδο και τον μεγάλου σχήματος πίνακα «Ανάσταση του Χριστού» (1597-1600) από το Museo Nacional del Prado της Μαδρίτης.
«Είναι αλήθεια ότι ο κυβισμός έχει ισπανική προέλευση και ότι ήμουν εγώ που τον επινόησα. Θα πρέπει να αναζητήσουμε την διαφαινόμενη ισπανική (κυβιστική) επιρροή στον Σεζάν και βέβαια την επιρροή του Γκρέκο πάνω του! Η σύνθεσή των έργων του οποίου είναι «κυβιστική», θα πεί ο Πικάσο το1960.
Ο διάλογος μεταξύ των κυβιστικών έργων του Πικάσο αυτής της περιόδου με εικόνες αγίων και άλλες θρησκευτικές απεικονίσεις του Ελ Γκρέκο καθιστά σαφείς τις επιρροές. Εκτός από τις εκπληκτικές ομοιότητες όσον αφορά στα μοτίβα, όπως είναι oι παρόμοιες στάσεις σωμάτων, υπάρχουν και άλλες αναλογίες: ο μειωμένος εικαστικός χώρος καθώς και οι με έντονο τρόπο αντιπαρατιθέμενες χρωματικές επιφάνειες μπροστά σε συχνά μονόχρωμα φόντο.
Πολλά στοιχεία υποδηλώνουν ότι ο Ελ Γκρέκο παρέμεινε σημαντική πηγή έμπνευσης για τον Πικάσο και μετά το 1910. Χρησιμοποιούσε ελεύθερα στοιχεία του πρώτου και με αυτόν τον τρόπο, γίνεται εμφανής η θεμελιώδης ανάγκη του να μην αφήσει την τέχνη των περασμένων εποχών απλώς να αναπαύεται ήσυχη στα μουσεία, αλλά να την μεταμορφώνει και έτσι να την επικαιροποιεί. Το 1923 ο Πικάσο είχε πει μάλιστα χαρακτηριστικά: «Αν ένα έργο τέχνης δεν μπορεί να ζει πάντα στο παρόν, δεν έχει αξία. Η τέχνη των Ελλήνων, των Αιγυπτίων, των μεγάλων ζωγράφων άλλων εποχών δεν είναι η τέχνη του παρελθόντος. Ίσως είναι και πιο ζωντανή σήμερα από ποτέ άλλοτε».
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο Πικάσο είχε πλέον προ πολλού αποκτήσει παγκόσμια φήμη, ασχολήθηκε ιδιαίτερα εντατικά και με άλλες σημαντικές μορφές της ιστορίας της τέχνης. Εν τούτοις, ο Ελ Γκρέκο διατήρησε μια σημαντική θέση ανάμεσα στα καλλιτεχνικά του πρότυπα. Στην έκθεση παρουσιάζονται εντυπωσιακά παραδείγματα της ενασχόλησής του με τους καλλιτεχνικούς προγόνους του, συμπεριλαμβανομένου και του πίνακά του «Ο σωματοφύλακας» (1967), στην πίσω όψη του οποίου ο Πικάσο έγραψε «Domenico Theotocopulos van Rijn da Silva» – πρόκειται για μια ρητή αναφορά στους τρεις μεγάλους παλαιούς δασκάλους που θαύμαζε: τον El Greco, τον Ρέμπραντ (van Rijn) και τον (Diego Rodríguez de Silva y) Βελάσκεθ.
Σύμφωνα δε με τον ίδιο, ένιωθε την παρουσία του Ντελακρουά, του Τζιότο, του Τιντορέτο και του Ελ Γκρέκο όταν ζωγράφιζε: «…στέκονται όλοι πίσω μου και με παρακολουθούν να δουλεύω», έλεγε χαρακτηριστικά.
[Στην έκθεση Πικάσο-Ελ Γκρέκο (11.06. – 25.09.2022) μαζί με έργα του Πικάσο από τη συλλογή του Μουσείου Τέχνης της Βασιλείας, εκτίθενται πάνω από 50 υψηλής ποιότητας δανεικά έργα από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές από όλο τον κόσμο. Πρωτίστως από το Museo Nacional del Prado της Μαδρίτης, το Museo del Greco του Τολέδο, το Museu Picasso της Βαρκελώνης και το Musée national Picasso του Παρισιού. Δανεικά έργα προέρχονται επίσης από το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης και το Μουσείο Solomon R. Guggenheim της Νέας Υόρκης, από την Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον, την Εθνική Πινακοθήκη και την Tate Modern του Λονδίνο, το Musée du Louvre και το Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris, το Μουσείο Thyssen-Bornemisza της Μαδρίτης, το Szépművészeti Múzeum της Βουδαπέστης και την Γκαλερί Έργων Ζωγραφικής του Βερολίνου]. 
