Ο Κώστας Αξελός (1924-2010) ανήκει στους σημαντικότερους φιλοσόφους της μεταπολεμικής Ευρώπης και η ζωή του (εν πολλοίς αξεδιάλυτη από το έργο του) γίνεται τώρα αντικείμενο μιας στοχαστικής όσο και χορταστικής μα και πολύ διαβαστερής βιογραφίας την οποία έχει συνθέσει η Κατερίνα Δασκαλάκη. Δημοσιογράφος, πεζογράφος, με θητεία στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο και με πλούσια μεταφραστική δράση, η Δασκαλάκη έζησε επί μία τριακονταετία με τον Αξελό (μέχρι και τον θάνατό του) και στο βιβλίο της δεν αποφεύγει να κρύψει κάποιον προσωπικό τόνο, συγκεντρώνοντας πάντως την προσοχή της στον πολυτάραχο βίο του και πρωτίστως στο φιλοσοφικό του έργο. Υπό τον τίτλο «Κώστας Αξελός. Η νοσταλγία του μέλλοντος» (Εστία), η Δασκαλάκη διαγράφει τον μακρύ κύκλο βίου και σκέψης του φιλοσόφου, χωρίς να επιδιώκει να μπει η ίδια σε ακαδημαϊκό πλαίσιο. Καταγράφοντας και συνταιριάζοντας ιστορικά και πολιτικά γεγονότα, μιλώντας για την πανεπιστημιακή του καριέρα και για τις αποστάσεις τις οποίες φρόντισε ο ίδιος να κρατήσει από τον στενόχωρο περιβάλλον της, εξετάζοντας ένα προς ένα τα έργα του και επισημαίνοντας την αγάπη του για τα ταξίδια και για τους φίλους του, όπως και την προσήλωσή του σε ένα εξαιρετικά λιτό πρότυπο διαβίωσης, η Δασκαλάκη δεν επιδιώκει να στεφανωθεί με δικές της ερμηνευτικές και φιλοσοφικές δάφνες – της αρκεί η χαμηλότονη εξιστόρηση των πεπραγμένων του Αξελού και η μετάδοση σε γενικές και καθαρές γραμμές του κεντρικού μηνύματος της φιλοσοφίας του, με όλες τις αναγκαίες αναφορές και παραπομπές στους πλέον διακεκριμένους (Έλληνες και Γάλλους) μελετητές του.
Ο Αξελός ξεκινάει τα πρώτα του βήματα με μια θερμή πολιτική ένταξη. Πολέμησε στα Δεκεμβριανά και φυλακίστηκε τραυματισμένος στο Χασάνι, όπου και καταδικάστηκε σε θάνατο για τη συμμετοχή του στον ΕΛΑΣ Σπουδάζουσας. Απέδρασε κολυμπώντας. Χάρη στον Οκτάβ Μερλιέ και σε υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου θα ταξιδέψει με το πολυσυζητημένο στα χρόνια μας, πλοίο «Ματαρόα» (μαζί του, μεταξύ άλλων, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Παπαϊωάννου, ο Μέμος Μακρής και η Μιμίκα Κρανάκη), θα σπουδάσει φιλοσοφία (έχουν προηγηθεί τα νομικά στην Αθήνα) και θα διδάξει στη Σορβόννη, και θα γίνει αρχισυντάκτης του περιοδικού «Arguments». Μετά τη διαγραφή του από το ΚΚΕ και το πέρασμά του στη Γαλλία, ο Αξελός παραμένει δια βίου ανέντακτος, η Δασκαλάκη, όμως, όχι μόνο τονίζει το αμέριστο πολιτικό του ενδιαφέρον όλα τα επόμενα χρόνια, αλλά και ψάχνει τα ίχνη της νεανικής πολιτικής του ένταξης στη φιλοσοφία του. Αντλώντας από τον Μαρξ την ιδέα για τον κρίσιμο ρόλο της τεχνολογίας στις νεότερες κοινωνίες («Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής», 1961) και από τον Ηράκλειο την πεποίθηση για τη συνεχή ροή και αλλαγή του κόσμου, σε ένα σύμπαν χωρίς χρονολογία γέννησης και θανάτου, όπου το είναι εναλλάσσεται με το μηδέν («Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία», 1961), ο Αξελός καταλήγει στον Μάρτιν Χάιντεγκερ, για τον οποίο σημείωνε ότι δεν κατόρθωσε να απαλλαγεί ποτέ από την πολιτική του τυφλότητα και την πίστη του στον ναζισμό. Κατά άλλα, ο Χάιντεγκερ έθρεψε τις ιδέες του Αξελού τουλάχιστον όσο ο Ηράκλειτος, ο Μαρξ και ο Φρόιντ. Απογυμνώνοντας την ιστορία της δυτικής μεταφυσικής (όπως συνοπτικά χαρακτήριζε τις πολλαπλές παραδόσεις του ορθολογισμού) από το παντοδύναμο σκεπτόμενο εγώ, που είναι σε θέση να αναγνωρίσει, να κατατάξει και να ορίσει με πλήρη πεποίθηση την πραγματικότητα, ο Χάιντεγκερ έφτασε αργά και κοπιαστικά σε μια ύπαρξη που διεκδικεί ανοχύρωτη τον εαυτό της ριγμένη στο κοντινό, στο χειροπιαστό είναι. Έτσι, η ύπαρξη σβήνει τη «λήθη του είναι», την πρωταρχική με άλλα λόγια ικανότητά της να ζει στον περίγυρό της χωρίς τη σιδηρόφρακτη πανοπλία του νου. Αυτές είναι οι οδοί μέσω των οποίων ο Αξελός θα συλλάβει το ανεξάντλητο παιχνίδι του κόσμου, την περιπλάνηση σε μια διαρκώς ανοιχτή ολότητα και σε ένα γίγνεσθαι αντλημένο από το είναι, όπου τα πάντα θα τεθούν υπό ερώτηση, κρύβοντας και αποκαλύπτοντας ταυτοχρόνως το αίνιγμά τους. Ο λόγος είναι για έργα του «Το παιχνίδι του κόσμου» (1969), «Για μια προβληματική ηθική» (1972), «Ορίζοντες του κόσμου» (1974) και «Προβλήματα του διακυβεύματος» (1979).
Ο Αξελός θα καταλήξει στην υπέρβαση της φιλοσοφίας (μετά τον Χέγκελ δεν υπάρχουν φιλόσοφοι, μόνο στοχαστές), σε ένα τοπίο πέρα από την αισιοδοξία και την απαισιοδοξία, σε έναν τόπο όπου κυριαρχεί η αδιάκοπη αναθεώρηση, με τη φιλοσοφική σκέψη να αντικρύζει την προοπτική του θανάτου κατάματα, αλλά και με την ανυποχώρητη έφεσή της να μην εγκαταλείψει σε καμιά περίπτωση την αναζήτηση, επενδύοντας στη γλώσσα της ποίησης. Η ποίηση θα παρακάμψει την πατροπαράδοτη μεταφυσική με τη διαίσθηση, με την εσώτερη θέαση και με το ίδιο το άγγιγμα (ή μάλλον την ψηλάφηση) των πραγμάτων. Ας μνημονεύσουμε, μαζί με τη Δασκαλάκη, τα έργα της ωριμότητας του Αξελού: «Ανοιχτή συστηματική» (1984), «Αινιγματικές απαντήσεις» (2005), «Αυτό που έρχεται» (2009) και «Σε αναζήτηση του α-διανόητου» (2012).
Η Δασκαλάκη καταφέρνει να διεισδύσει στην ομολογουμένως δύσκολη (αν και κάθε άλλο παρά ακατανόητη) προβληματική του Αξελού, να ξεδιπλώσει τους κεφαλαιώδεις πυρήνες του στοχασμού του, να μας επιτρέψει να αισθανθούμε τις πλέον μύχιες πλευρές των συλλογισμών του, αλλά και να αποτυπώσει ολοζώντανο το φυσικό του πρόσωπο, που δεν είναι άλλο από τη συνεχή περιπλάνηση, για να παραφράσουμε τα λόγια του, σε έναν εξίσου περιπλανώμενο και περιπετειώδη κόσμο, όπου όλα ετοιμάζονται να τελειώσουν και να ξεκινήσουν από την αρχή.
Β. Χατζηβασιλείου
