Το θέμα της εισήγησης του Λεωνίδα Π. Χατζηαγγελάκη, αρχαιολόγου και επί τιμή εφόρου Αρχαιοτήτων ΥΠΠΟ, στο πρόσφατο 8ο Εθνολογικό Συνέδριο – Αντάμωμα Θεσσαλών Καραγκούνηδων ήταν «Προϊστορικοί οικισμοί και αρχαίοι πόλεις της δυτικής Θεσσαλίας σε υδάτινες συνάφειες». Σε δηλώσεις του στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, τονίζει ότι η αρχαία ελληνική μυθολογία περιέχει πλούσιες αναφορές σχετικά με το υδάτινο στοιχείο. Κατά την μυθολογία, αναφέρονται τρεις σπουδαίοι κατακλυσμοί: ο κατακλυσμός του Ωγύγου, του Δευκαλίωνα και του Δαρδάνου. Επίσης, τονίζει την ενδιαφέρουσα γεωφυσική διαμόρφωση της δυτικής Θεσσαλίας, που ορίζεται από τον ορεινό όγκο της Πίνδου, τα Άγραφα και τον Αχελώο ποταμό. Η αναφορά του στην ιστορική διαδικασία των νερών που κάλυπταν την πεδιάδα, προτού ο σεισμός επιτρέψει την εκροή τους, σφραγίζει τη γεωλογική ιστορία της περιοχής. Η δημιουργία της θεσσαλικής πεδιάδας συνδέεται με τον αρχαίο θεό Ποσειδώνα, ο οποίος πιστευόταν ότι με την παρέμβασή του μεταμόρφωσε τη λίμνη της περιοχής σε εύφορο έδαφος. Ο Ποσειδώνας, κατά συνέπεια, κατείχε ξεχωριστή θέση στην λατρεία των αρχαίων Θεσσαλών, οι οποίοι απηύθυναν τιμές σε κατώτερες θεότητες, ήρωες και Νύμφες των υδάτων και του δάσους.
Οι μύθοι του νερού και ο σχηματισμός της Θεσσαλίας
Αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς, συνεχίζει ο κ. Χατζηαγγελάκης, που αναφέρονται στη Θεσσαλία και τους μύθους της, έχουν σχολιάσει τη γεωλογική της διαμόρφωση (Ηρόδοτος Ζ΄ 129, Στράβων ΙΧ΄, 5.2). Στη δυτική Θεσσαλία, ποταμοί όπως ο Πηνειός και οι παραπόταμοι του, όπως ο Ληθαίος, Πάμισος και Κουράλιος, διασχίζουν την περιοχή. Οι ποταμοί αυτοί, ειδικά οι Ενιπέας και οι άλλοι που αναφέρονται, συναντώνται στο χαμηλό επίπεδο της Μεταμόρφωσης, του Βλοχού και του Πέτρινου, περιοχές που συχνά κατακλύζονται από πλημμύρες, που υπερβαίνουν τις ανθρώπινες ζωές και τα όνειρα. Αυτοί οι ποταμοί, μαζί με άλλες ρέματα, όπως ο Ίτουλης, ο Λείψιμος και άλλοι, αποτελούν σημεία στρατηγικής σημασίας για τη δημιουργία προϊστορικών οικισμών, καθώς και την ίδρυση αρχαίων πόλεων, διασφαλίζοντας μια συνθήκη επικοινωνίας και ανταλλαγών.
Πολλές προϊστορικές μαγούλες από την Νεολιθική και Χαλκιτική εποχή εντοπίζονται κοντά στις όχθες των ποταμών, όπως παραδείγματος χάριν η «Πλατιά Μαγούλα» στο Ζάρκος, η μαγούλα «Ζευγαρολίβαδο» κοντά στον Ενιπέα και άλλες.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, οι κάτοικοι της περιοχής δημιούργησαν τα πρώτα έργα για την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας. Κατά τη Μυκηναϊκή εποχή υπήρξε σχέδιο αποξήρανσης, το οποίο περιλάμβανε κατασκευή τεχνητών ταμιευτήρων, προσφέροντας έτσι δυνατότητες υδροδότησης σε περιόδους ξηρασίας. Παράλληλα, είχαν οργανωθεί σύστημα ελέγχου υπερχείλισης.
Η κατασκευή υδραυλικών έργων, όπως υδραγωγεία και αποχετευτικοί αγωγοί, παρατηρείται σε πολλές αρχαίες πολιτιστικές παραδόσεις και στην Ελλάδα, καθώς οι λαϊκοί μύθοι αποδίδουν σοβαρές ευθύνες στον ημίθεο Ηρακλή, θεωρώντας τον σημαντικό υδραυλικό μηχανικό της αρχαίας εποχής.
Η μυθολογία περιλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας συναγωνίζεται με τον Αχελώο, που είναι ο ποταμός με τον μεγαλύτερο υδάτινο όγκο και εμφανίζεται σε πολλές απεικονίσεις με μορφή δράκοντα ή ταύρου, αντικατοπτρίζοντας την κυριαρχία του στοιχείου νερού. Οι συνεχείς μεταμορφώσεις του ποταμού γίνονται ανάστροφη αποτύπωση των καταστροφικών συπειών των πλημμυρών, ενώ στο τέλος, ο Αχελώος υποτάσσεται στον ήρωα, που κερδίζει και μια συζυγό, την όμορφη Δηϊάνειρα.
Ο Πηνειός, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος
Με βάση τους Διόδωρο (ΙV, 35.3) και Στράβωνα (Χ, 2.19), οι έργα κατασκευής διαύλων και αρδευτικών φραγμάτων συμβαδίζουν με τη διαχείριση του Πηνειού, που παραμένει στο προσκήνιο του παρακολουθούμενου αρνητικού διακυβεύματος, με τις προκλήσεις που προκαλεί η υπερχείλισή του. Ο Ηρακλής συμμετέχει και στην κατασκευή όλων αυτών των έργων. Ιδιαίτερα, αναφορά σχετικά με τον Πηνειό, καθώς και η συμπεριφορά του στο θεσσαλικό τοπίο υπογραμμίζεται από τον Στράβωνα, επισημαίνοντας τις πλημμύρες που επηρεάζουν την περιοχή και την υπερχείλιση των νερών του.
Ο Πηνειός, γιος του Ωκεανού και της Τηθύος, είχε με τη Νύμφη Κρέουσα τα τέκνα Υψέα και Στίλβη, ενώ οι κόρες του Πηνειού ήταν οι Νύμφες Τρίκκη και Λάρισα, που έδωσαν τα ονόματά τους στις αντίστοιχες πόλεις. Σημαντικοί οικισμοί αναπτύχθηκαν κοντά σε αυτόν, και πολλοί συνέχισαν τη ζωή τους κατά την περίοδο του χαλκού και έπαιξαν ρόλο στα ιστορικά χρόνια ως ισχυρές, οχυρωμένες πόλεις.
Η αρχαία Τρίκκη, η κυριότερη πόλη της Εστιαιώτιδας, βρισκόταν ανάμεσα στον Ληθαίο ποταμό και τον λόφο «Κάστρο». Πήρε το όνομά της από την κόρη του Πηνειού, Τρίκκη. Η στρατηγική θέση της πόλης είχε μεγάλη σημασία και ελέγχει τη διαδρομή της Θεσσαλίας προς την Ήπειρο. Στον εμπροσθότυπο χάλκινων νομισμάτων της απεικονίζεται η Νύμφη Τρίκκη.
Από την περιοχή του ορεινού όγκου του Λάκμου, γίνονται αναφορές και για τις αρχαίες πόλεις που υπάρχουν στις περιοχές γύρω από τον Πηνειό, όπως το Αιγίνειον και το Φαλώρεια, ενώ σημαντικοί οικισμοί όπως οι Πέλιννα και Λάρισα αναπτύχθηκαν επίσης κοντά σε ποταμούς.
