Ιστορίες ψαριών που μιλούν για τους καρχαρίες που μας… μοιάζουν, για τον τυφλό κέφαλο του Αριστοτέλη και το ταξίδι των χελιών από τη θάλασσα των Σαργασσών στις ακτές του βορείου Αιγαίου, περιλαμβάνονται στα ενημερωτικά φυλλάδια που αναμένεται να κυκλοφορήσει το Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας (ΙΝΑΛΕ) στο πλαίσιο του έργου «PERICLES – Διατηρώντας την πολιτιστική κληρονομιά των Ευρωπαϊκών παράκτιων περιοχών».
«Με στόχο την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών, θα κυκλοφορήσουν, διαδικτυακά αρχικά στη σελίδα του ΙΝΑΛΕ, φυλλάδια με τον τίτλο «Fish stories» που θα περιέχουν στοιχεία για τους καρχαρίες, τους κέφαλους και τα χέλια» εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Δρ. Χρυσούλα Γκουμπίλη από το ΙΝΑΛΕ, η οποία συμμετείχε στο πρόγραμμα.
«Οι καρχαρίες μας μοιάζουν: είναι έξυπνοι, αργούν να ωριμάσουν γενετικά, η κύησή τους διαρκεί πολύ και ζουν πολλά χρόνια», αναφέρεται σχετικά στο φυλλάδιο με την «ιστορία» του καρχαρία, 39 είδη του οποίου ζουν στις ελληνικές θάλασσες. «Δεν αποτελούν στόχο των ελληνικών αλιευτικών σκαφών, αλλά όταν συλλαμβάνονται, πωλούνται ως παρεμπίπτοντα αλιεύματα. Αν και οι περισσότεροι είναι βρώσιμοι, δεν τους καταναλώνουμε και μόνο ο δροσίτης, ένας μικρόσωμος καρχαρίας, επιτρέπεται να πωλείται με την εμπορική ονομασία «γαλέος».
«Όταν τρώμε λοιπόν γαλέο σκορδαλιά στο σπίτι ή σε ψαροταβέρνα βάζουμε καρχαρία στο πιάτο μας!», ξεκαθαρίζεται στο φυλλάδιο, όπου υπάρχει και ανάλογη συνταγή για γαλέο σκορδαλιά.
Ο τυφλός κέφαλος του Αριστοτέλη
Στο φυλλάδιο για τους κέφαλους τονίζεται ότι αποτελούν σημείο αναφοράς στην ιστορία του πολιτισμού των ακτών της Μεσογείου και της Ελλάδας. «Στοιχεία της φυσιολογίας και της βιολογίας τους προκάλεσαν την περιέργεια ή τον θαυμασμό των ανθρώπων στην αρχαιότητα. Γι’ αυτό η αρχαία Ελληνική και Λατινική γραμματεία περιλαμβάνει πλήθος πληροφοριών γι’ αυτούς, μερικές φανταστικές και άλλες πραγματικές. Βρίσκουμε παραστάσεις κέφαλων σε ιχθυοπινάκια και ψηφιδωτά. Οι κέφαλοι της περιοχής των Αβδήρων και του Πόρτο Λάγος ήταν ξακουστοί ήδη στην αρχαιότητα και η φήμη τους παραμένει ζωντανή». Όπως διευκρινίζεται μάλιστα, ο λυκουρίνος και το αυγοτάραχο λυκουρίνος είναι ο παστός καπνιστός κέφαλος που αποτελεί εκλεκτό μεζέ της περιοχής της Βιστωνίδας, αλλά έχει την καταγωγή του από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης.
Αναφερόμενος στον κέφαλο στο έργο του «Περί τα Ζώα Ιστορίαι», ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι οι κέφαλοι που ψαρεύονταν τον χειμώνα ήταν τυφλοί και το ίδιο πιστεύουν κάποιοι ψαράδες ακόμη και σήμερα. Τα μάτια του κέφαλου περιβάλλονται από ένα λιπώδη ιστό και όταν η σύλληψη των ψαριών γίνει χειμώνα, ο ιστός αυτός, ο οποίος καλύπτει εντελώς το μάτι, παγώνει και παίρνει ένα άσπρο γαλακτώδες χρώμα, δίνοντας την εντύπωση ότι το ψάρι έχει τυφλωθεί.
Ο νόστος των χελιών της Βιστωνίδας
Ενημερωτικά στοιχεία για την ιστορία «αντοχής και μεταμορφώσεων των χελιών» περιλαμβάνονται στο τρίτο φυλλάδιο του ΙΝΑΛΕ, στο οποίο υπενθυμίζεται ότι «τα χέλια της Βιστωνίδας, όπως και όλα τα χέλια της Ευρώπης και της δυτικής Αφρικής, γεννιούνται στη θάλασσα των Σαργασσών, ανατολικά της Καραϊβικής, απ’ όπου ξεκινούν το μεγάλο νόστο».
«Τα μικρά χελάκια, οι λεπτοκέφαλοι, διάφανοι και σθεναροί, ξεκινούν την επιστροφή στο τόπο που μεγάλωσαν οι γονείς τους. Ακολουθούν θαλάσσια ρεύματα κι επιμένουν. Μετά από 2-3 χρόνια φτάνουν στις ακτές του βόρειου Αιγαίου, αλλάζουν μορφή και γίνονται γυαλόχελα με μήκος λίγων εκατοστών. Παραμένουν κοντά στην ακτή για 6 μήνες ως δύο χρόνια και στην συνέχεια μπαίνουν στα υφάλμυρα, θρεπτικά νερά της Βιστωνίδας και μεταμορφώνονται σε κιτρινόχελα που έχουν πια το χαρακτηριστικό κυλινδρικό σώμα των χελιών και αντέχουν την χαμηλή αλατότητα της λιμνοθάλασσας».
Όταν αναπτυχθούν αρκετά και ωριμάσουν, μεταμορφώνονται για τελευταία φορά και γίνονται ασημόχελα ικανά να αναπαραχθούν και τότε «ένα πανίσχυρο ένστικτο τα κάνει να ξεκινούν μαζικά, κάποιες σκοτεινές νύχτες, το ταξίδι για την θάλασσα των Σαργασσών για την τελευταία πράξη της ζωής τους, την αναπαραγωγή».
«Αφού διασχίσουν τα περίπου 10.000 χιλιόμετρα που χωρίζουν την Βιστωνίδα από τη Θάλασσα των Σαργασσών, στα ζεστά νερά ζευγαρώνουν και πεθαίνουν, αφήνοντας πίσω τους τη νέα γενιά χελιών που θα ξεκινήσει το ταξίδι από την αρχή».
Σύμφωνα με τους επιστήμονες του ΙΝΑΛΕ, τα χέλια ήταν από τα πιο επιθυμητά και ακριβά ψάρια στην αρχαιότητα. Στις αγορές μεγάλων πόλεων της αρχαίας Ελλάδας έφταναν συσκευασμένα από μεγάλες αποστάσεις. Στην Αθήνα του 4 αι. π.Χ. για παράδειγμα μπορούσε ν’ αγοράσει κανείς χέλια Κωπαΐδας τυλιγμένα σε παντζαρόφυλλα. Ο μυστηριώδης κύκλος της ζωής τους έδωσε τροφή σε πλήθος θεωριών, κυρίως για τον τρόπο αναπαραγωγής τους ενώ «ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει ότι τα χέλια γεννιούνται από τη λάσπη, από τα λεγόμενα έντερα της γης!».
Νατάσα Καραθάνου
*Επισυνάπτονται φωτογραφίες που παραχώρησε η κ. Γκουμπίλη
