Το παλίμψηστο της μνήμης μιας εβραϊκής κοινότητας, που χάραξε τη δική της διαδρομή στον ρου της Ιστορίας, «υφαίνει» η έκθεση «Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, που φιλοξενείται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Η έκθεση, μία πρωτοβουλία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και του μη κερδοσκοπικού οργανισμού ERAN για την Έρευνα και Ανάδειξη της Εβραϊκής Κοινότητας Καστοριάς, είναι εμπνευσμένη από το ομότιτλο βιβλίο του ιστορικού Θρασύβουλου Παπαστρατή. Στο πλαίσιό της παρουσιάζονται τεκμήρια και σπάνιο αρχειακό υλικό από τους συλλέκτες και ερευνητές Χρήστο Καββαδά, Σπυρίδωνα Αναγνώστου, Νόρα Κούνιο και Πέτρο Παπακυριακού, αλλά και πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό.
Η έκθεση επικεντρώνεται στην προπολεμική κοινότητα της Καστοριάς, με έμφαση στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Εκθέτουμε σπουδαίο αρχειακό υλικό, όπως αυτό του συλλέκτη Χρήστου Καββαδά, ο οποίος έχει κάνει εκτεταμένη έρευνα ειδικά για την εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς. Για πρώτη φορά, στην έκθεση έχουμε σπάνια τεκμήρια από το 1921 και εξής, τόσο από τις επιχειρήσεις όσο και από την κοινότητα της Καστοριάς» εξηγεί η Ξένια Ελευθερίου, επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, που είχε και τη γενική επιμέλεια της έκθεσης. «Στόχος είναι να προσεγγιστεί η πλούσια ιστορία της προπολεμικής εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς καθώς και το τραύμα του Ολοκαυτώματος» προσθέτει.
Ανάμεσα στις πρωτοτυπίες της έκθεσης είναι η τρισδιάστατη αναπαράσταση της προπολεμικής συναγωγής Αραγονίας (1830-1948) της Καστοριάς, που υλοποιήθηκε από τον αρχιτέκτονα Δρ. Ηλία Μεσσίνα. Η συναγωγή της Αραγονίας ήταν ο κεντρικός χώρος λατρείας για τους Εβραίους της Καστοριάς και περιελάμβανε και έναν μικρότερο χώρο προσευχής, που χρησιμοποιούσαν για τις καθημερινές λειτουργίες.
Οι επισκέπτες της έκθεσης έχουν επίσης την ευκαιρία να ξεναγηθούν σε μία νέα εφαρμογή ψηφιακού χάρτη της Καστοριάς, στον οποίο σημειώνονται κατοικίες, λατρευτικοί χώροι και σημεία εβραϊκής παρουσίας. Με τη χρήση οθόνης αφής, μπορούν να αναζητήσουν ένα από τα διαθέσιμα σημεία στον χάρτη και επιλέγοντας τα, μπορούν να έχουν πρόσβαση σε πλούσιο πληροφοριακό υλικό, σχέδια και παλιές φωτογραφίες. Μία εφαρμογή εικονικής πραγματικότητας παρέχει επίσης τη δυνατότητα στον επισκέπτη να πετάξει πάνω από την πόλη της Καστοριάς και να γνωρίσει τα σημαντικότερα σημεία εβραϊκής παρουσίας.
Το πληροφοριακό περιεχόμενο είναι διαθέσιμο στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, ενώ η έκθεση πλαισιώνεται από οπτικοακουστικό υλικό. Συγκεκριμένα προβάλλονται δύο ιστορικές ταινίες από την επίσκεψη του ζεύγους Άννας και Μπόκο Μάγιο το 1937 στην Καστοριά, καθώς και μια βιντεοσκόπηση της επίσκεψης του Αμερικανού Βίκτωρα Χαζάν στην πόλη το 1936. Επίσης, το ντοκιμαντέρ TREZOROS – The lost Jews of Kastoria, με σπάνιο αρχειακό υλικό και προφορικές μαρτυρίες για τα προπολεμικά χρόνια, την Κατοχή και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Καστοριάς, έχει σκηνοθετηθεί από τους Λόρενς Ρούσσο και Λάρυ Κονφίνο.
Στην έκθεση παρουσιάζονται -μεταξύ άλλων- επιστολόχαρτα από την επιχείρηση του Ζιακ Ελιάου, έμπορου γουναρομηχανών, ο οποίος συνελήφθη και εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς μαζί με τους υπόλοιπους Εβραίους της Καστοριάς. Το βιος τους λεηλατήθηκε από ιδιώτες και φορείς και ενίοτε από το ίδιο το κράτος ή την τοπική αυτοδιοίκηση. Ο Ζιακ Ελιάου ήταν ένας από τους ελάχιστους διασωθέντες που επέστρεψε στην Καστοριά.
Σημαντικό στοιχείο της έκθεσης είναι και το υλικό που προβάλλεται για την ιστορία των Καστοριανών της Κωνσταντινούπολης, που εγκαταστάθηκαν στον Μπαλατά. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, επιβλήθηκε στους Εβραίους της Καστοριάς το Οθωμανικό σύστημα του Σουργκιούν, που οδήγησε σε μαζική μετεγκατάσταση στην Κωνσταντινούπολη. Η επιρροή τους στην περιοχή ήταν μεγάλη και η συνοικία έγινε γνωστή ως «Καστοριά». Στην περιοχή χτίστηκε και η συναγωγή της Καστοριάς, που υπέστη αρκετές ζημιές από πυρκαγιές.
Σπάνιο είναι και το υλικό που προβάλλεται σχετικά με την αντισημιτική οργάνωση Εθνική Ένωσις «Ελλάς»/ΕΕΕ. Το 1934 σημειώθηκαν ανθεβραϊκά επεισόδια από μέλη της ΕΕΕ. Στην έκθεση παρουσιάζονται αντικείμενα από τις συλλογές του Παπακυριακού και της Κούνιο, όπως ένα δελτίο ταυτότητας της ΕΕΕ και φωτογραφίες.
Μια καλά οργανωμένη, δραστήρια κοινότητα
Από το υλικό της έκθεσης πληροφορούμαστε ότι «στην Καστοριά υπήρχε οργανωμένη εβραϊκή συνοικία στην περιοχή γύρω από τη σημερινή πλατεία Ομονοίας, γνωστή ως Τσαρσί. Αποτελούνταν από εβραϊκά σπίτια και κοινοτικά κτίρια, όπως η Συναγωγή και το σχολείο». Οι κύριες οικονομικές δραστηριότητες της εβραϊκής κοινότητας περιστρέφονταν γύρω από το εμπόριο και τη βιοτεχνία της γούνας.
Τελευταίος πρόεδρος της Ισραηλιτικής κοινότητας Καστοριάς πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ο Καλέβ Ελιάου, ο οποίος αν και γνώριζε τον επικείμενο περιορισμό των Εβραίων της πόλης δεν εγκατέλειψε τους συμπολίτες του. Μόνο δύο από τα παιδιά του Ελιάου επέστρεψαν στην Καστοριά το 1951.
Το 96% των Εβραίων της Καστοριάς χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα
Το πρωί της 24ης Μαρτίου 1944, περίπου 1.000 Καστοριανοί Εβραίοι εκτοπίστηκαν με βία και οδηγήθηκαν στο γκέτο του Χαρμάνκιοϊ. Οι απώλειες της Κοινότητας της Καστοριάς ανέρχονται σε ποσοστό 96%. Μόνο 36 Καστοριανοί Εβραίοι κατάφεραν να διασωθούν και τα ονόματά τους υπάρχουν σε κατάλογο αναρτημένο στην έκθεση. Μεταξύ των επιζήσασων ήταν και η Μπέρρυ Ναχμίας, μια εμβληματική φυσιογνωμία του ελληνικού Εβραϊσμού.
Η ταυτότητα της έκθεσης
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 31 Αυγούστου 2025.
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
