«Φαντάσου να ταξιδεύεις με μια χρονομηχανή και να βρίσκεσαι 20 χρόνια μπροστά στο μέλλον. Τι βλέπεις; Δεν υπάρχει λάθος απάντηση. Το μέλλον δεν υπάρχει ακόμα, συνεπώς δεν μπορείς να ξέρεις τι είναι λάθος και τι σωστό. Σκέψου τι μπορεί να συμβεί, με βάση τι συμβαίνει σήμερα στον κόσμο. Είσαι αισιόδοξος ή αισιόδοξη για το μέλλον; Πιστεύεις ότι μπορούμε ως άτομα να επηρεάσουμε την εξέλιξή του;».
Αν η προοπτική διερεύνηση (foresight) είναι ένα εργαλείο που επιτρέπει σε κυβερνήσεις, οργανισμούς και επιχειρήσεις να καταρτίσουν σενάρια σχετικά με το τι πιθανώς θα συμβεί μελλοντικά, ώστε να είναι ανοιχτές ακόμα και στο ενδεχόμενο μιας εντελώς ξαφνικής αλλαγής (πανδημίας, οικονομικής κρίσης 2008, Βrexit), ο αλφαβητισμός για το μέλλον είναι μια δεξιότητα, που μπορεί να διδαχτεί -με τη μορφή παιχνιδιών και ερωτήσεων όπως οι παραπάνω- σε δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια.
Το 65% των σημερινών δεκάχρονων θα εργαστούν σε θέσεις εργασίας, που σήμερα δεν υπάρχουν
Γιατί όμως είναι χρήσιμη η εκπαίδευση των μαθητών και των μαθητριών πάνω στην προοπτική διερεύνηση; «Οι γνώσεις και οι δεξιότητες που αποκτούν οι μαθητές γίνονται γρήγορα παρωχημένες, ακόμη και μέσα σε πολύ λίγα χρόνια. Σύμφωνα με έκθεση του World Economic Forum, το 65% των μαθητών που ξεκίνησαν το σχολείο το 2016, θα εργαστούν σε θέσεις που δεν υπάρχουν σήμερα. Η εκπαίδευση σε θέματα STEM (Επιστήμη- Τεχνολογία- Μηχανική- Μαθηματικά) φαίνεται ότι θα είναι αρκετή για την επόμενη δεκαετία, αλλά δεν θα επαρκεί όταν οι σημερινοί μαθητές αναζητήσουν τη θέση τους στην αγορά εργασίας. Οι οριζόντιες δεξιότητες (soft skills), όπως η δημιουργικότητα, η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, και ο αλφαβητισμός για το μέλλον θα είναι περισσότερο σημαντικά εφόδια -ήδη είναι σε πολλές περιπτώσεις- στην αναζήτηση απασχόλησης (όχι απαραίτητα εργασίας)» εξηγεί, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, επικεφαλής της Έδρας της UNESCO για την Έρευνα του Μέλλοντος, η οποία λειτουργεί στο Δίκτυο Πράξη, μονάδα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας.
Με άλλα λόγια, λέει, παρότι στην Ελλάδα, λίγες εβδομάδες μετά την ανακοίνωση των βάσεων εισαγωγής στις πανεπιστημιακές σχολές, η συζήτηση στρέφεται και πάλι γύρω από τις «καλές» σχολές και τις προοπτικές που προφέρουν για εργασία, το παραδοσιακό μοντέλο εκπαίδευσης, που κατηγοριοποιεί τη γνώση σε εξειδικευμένα πεδία και πτυχία, δεν ταιριάζει πλέον στις σημερινές πολύπλευρες πραγματικότητες. Και σε μια εποχή που τα soft skills αποκτούν ολοένα μεγαλύτερη ζήτηση, η στρατηγική προοπτική διερεύνηση προσφέρει ευρεία, ολοκληρωμένη και μακροπρόθεσμη προσέγγιση, που την καθιστά κατάλληλη για την προετοιμασία των μαθητών για τις μελλοντικές αλλαγές, προκλήσεις, ευκαιρίες ή απρόσμενα γεγονότα όπως η πανδημία Covid-19.
Στην Ολλανδία οι απόψεις των μαθητών για το μέλλον ψηφίζονται ως τομείς δράσης στο δημοτικό συμβούλιο!
«Ήδη, η εκπαίδευση πάνω στην προοπτική διερεύνηση εφαρμόζεται σε αρκετά σχολεία παγκοσμίως, μεταξύ άλλων σε Ολλανδία, Μεξικό και ΗΠΑ, με τη μορφή συνήθως εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με στοιχεία παιχνιδιού, συνήθως στη διάρκεια δύο εβδομάδων. Για πολλές από αυτές τις δραστηριότητες, χρησιμοποιείται ως βάση το βιβλίο “Futures Thinking Playbook”, που κυκλοφορεί και στα ελληνικά με τον τίτλο “Παίζοντας με το μέλλον” από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Στην Ολλανδία, η εκπαίδευση πάνω στην προοπτική διερεύνηση από μικρή ηλικία έχει αναπτυχθεί αρκετά, χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στον δήμο της Μπρέντα έχει στηθεί επιτροπή παιδιών δημοτικού και γυμνασίου, που κάνουν συσκέψεις με τον δήμαρχο, παρουσιάζοντάς του τις επιθυμίες τους και τις σκέψεις τους για το μέλλον. Μάλιστα, πέρυσι, οι θέσεις των παιδιών (“KinderTrendrede”) υιοθετήθηκαν ως επίσημο έγγραφο, επί του οποίου καλείται να δράσει το δημοτικό συμβούλιο. Σε άλλη περίπτωση, ένα ιδιωτικό σχολείο από την Τουρκία ήρθε σε επαφή μαζί μας, ζητώντας να μάθει πώς θα μπορούσε να προσανατολίσει όλα τα προγράμματά του στη σκέψη προς το μέλλον. Αυτό θα μπορούσε να γίνει αν οι καθηγητές, ασχέτως του μαθήματος που διδάσκουν, ακολουθήσουν μια βασική εκπαίδευση, ώστε είτε είναι μαθηματικοί είτε φιλόλογοι, να εισάγουν στο μάθημά τους κάποια στοιχεία για το πώς πιθανώς θα διαμορφωθεί το μέλλον πάνω σε αυτά που τα παιδιά μαθαίνουν σήμερα» σημειώνει ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος.
Στην Ελλάδα, αντίστοιχες δράσεις έχουν -μέχρι στιγμής- πραγματοποιηθεί από την Έδρα της UNESCO για την Έρευνα του Μέλλοντος σε δεκάδες παιδιά, σε πέντε-έξι σχολεία (δημοτικά ως λύκεια), αλλά το κλείσιμο των σχολικών μονάδων, στην περίοδο του lockdown λόγω της πανδημίας, έβαλε προσωρινό «φρένο» στο πρόγραμμα.
Τα περισσότερα παιδιά πιστεύουν πως δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο
Αν μπαίναμε σε μια σχολική τάξη, όπου γίνονται δραστηριότητες για την εξοικείωση των παιδιών με την προοπτική διερεύνηση, τι ακριβώς θα βλέπαμε; Μεταξύ άλλων, θα βλέπαμε τα παιδιά να παίζουν με μια εκδοχή του λεγόμενου «παιχνιδιού του Πόλακ» (Polak Game). Στο πλαίσιο του παιχνιδιού αυτού, ζητείται από τα παιδιά να επιλέξουν σε ποιο σημείο θα σταθούν πάνω σε έναν ζωγραφισμένο σταυρό, όπου το ένα άκρο του κάθετου άξονα συμβολίζει την ουσιαστική αισιοδοξία και το άλλο την ουσιαστική απαισιοδοξία για το τι μπορεί να συμβεί στα επόμενα 10-25 χρόνια, ενώ τα δύο άκρα του οριζόντιου άξονα συμβολίζουν τη δύναμη -ή την αδυναμία- που έχουν τα άτομα να διαμορφώσουν το μέλλον.
Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα παιδιά στα ελληνικά σχολεία στάθηκαν στο σημείο εκείνο του σταυρού, που αποτυπώνει την άποψή τους ότι δεν μπορούν να αλλάξουν το μέλλον. Κι αυτό, όπως παρατηρεί ο επικεφαλής της Έδρας της UNESCO για την Έρευνα του Μέλλοντος, είναι πάντα εντυπωσιακό κι ανησυχητικό όταν το πιστεύουν όχι ενήλικες, αλλά παιδιά…
Καταλήγοντας, επισημαίνει: «Καθώς οι νέοι χρειάζονται περισσότερο από ποτέ τη δυνατότητα κατανόησης, πλοήγησης και προσαρμογής σε έναν κόσμο αβεβαιότητας και ταχείας αλλαγής, η εξάσκηση στην προοπτική διερεύνηση μπορεί να τους δώσει βαθιά κατανόηση της συνεχούς αλλαγής. Η Gen Z (σ.σ. χονδρικά όσες κι όσοι είναι σήμερα από πέντε έως 24 ετών) είναι ήδη μια ανθεκτική γενιά που έχει μάθει να ζει με την αβεβαιότητα από νεαρή ηλικία, ωστόσο η εισαγωγή της προοπτικής διερεύνησης στην εκπαίδευση μπορεί να την εξοπλίσει περαιτέρω με τα απαραίτητα εργαλεία και να βοηθήσει τους μαθητές να αναπτύξουν δεξιότητες κριτικής σκέψης κυρίως, καθώς καλούνται να αμφισβητήσουν το status quo και να διερευνήσουν ένα μεγάλο εύρος εναλλακτικών, αλλά ωστόσο πιθανών, μελλοντικών προοπτικών. Ο προβληματισμός σχετικά με τις αξίες, τις προσδοκίες και το όραμά τους για το μέλλον θα καλέσει τους μαθητές να σκεφτούν κριτικά τι θα ήθελαν να αλλάξουν στο παρόν και γιατί.»…
Είμαι εκπαιδευτικός, τι επιλογές έχω;
*Το «Παίζοντας με το Μέλλον» από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης μπορεί να καθοδηγήσει στη εισαγωγή εργαλείων προοπτικής διερεύνησης στην εκπαίδευση.Το βιβλίο συνοδεύεται από αναλυτικές οδηγίες προς τους εκπαιδευτικούς και χρήσιμα βοηθήματα για την τάξη: https://www.futures.gr/ftplaybook/
*Για όποια/όποιον εκπαιδευτικό επιθυμεί να οργανώσει πιλοτικά μια ημερήσια συζήτηση για το μέλλον, το υλικό της «Μέρας του Μέλλοντος» είναι ελεύθερο διαθέσιμο στη σελίδα της Έδρας UNESCOonFuturesResearch: https://www.futures.gr/tools/
*Για εκπαιδευτικούς που θέλουν να πειραματιστούν με τη χρήση σοβαρών παιχνιδιών που σχετίζονται με το μέλλον, είναι διαθέσιμα στη σελίδα της Έδρας UNESCOonFuturesResearch το παιχνίδι «Αντικείμενο από το Μέλλον» στη φυσική του μορφή (https://www.futures.gr/2019/01/04/thing-from-the-future/), αλλά και στον κόσμο του Minecraft Education Edition(https://www.futures.gr/2020/05/29/τα-αντικείμενα-από-το-μέλλον-minecrafteducation-edition/)._
Αλεξάνδρα Γούτα
