Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια, αν και ορισμένοι πιστεύουν ότι έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ άλλοι τη συνδέουν με τη βυζαντινή παράδοση
Η Καθαρά Δευτέρα είναι κινητή γιορτή, που εξαρτάται από την ημερομηνία του Πάσχα και πέφτει πάντα 48 μέρες πριν από το Ελληνορθόδοξο Πάσχα, δηλαδή την πρώτη Δευτέρα της 7ης εβδομάδας της Μεγάλης Σαρακοστής. Αυτή η μέρα σηματοδοτεί την αρχή της νηστείας για την Ορθόδοξη Εκκλησία και το τέλος των Αποκριών. Ονομάζεται “Καθαρά” επειδή οι Χριστιανοί προετοιμάζονται πνευματικά και σωματικά για τη Σαρακοστή, που διαρκεί 40 μέρες, όπως οι ημέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.
Η ημέρα της Καθαράς Δευτέρας, γιορτάζεται έντονα σε όλη την Ελλάδα, με διάφορα έθιμα και αποτελεί κατ’έθιμο αργία. Συνηθίζεται πανελλαδικά να τρώγεται λαγάνα, δηλαδή άζυμο ψωμί που παρασκευάζεται μόνο εκείνη τη μέρα, ταραμάς, χαλβάς, θαλασσινά, λαχανικά, ελιές και φασολάδα χωρίς λάδι.
–Κύρια έθιμα σε όλη την Ελλάδα είναι το πέταγμα του χαρταετού, αλλά και το λεγόμενο Γαϊτανάκι, έθιμο που έφεραν από τη Μικρά Ασία οι πρόσφυγες.
–Στα Μεστά και στους Ολύμπους και στο Λιθί της Χίου, αναβιώνει το Έθιμο του Αγά με τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία, όπου σε ένα θεατρικό ο Αγάς ως δικαστής καταδικάζει με χιούμορ τους θεατές.
-Άλλο έθιμο με ρίζες στην Τουρκοκρατία είναι εκείνο της μεταμφίεσης κάποιου κατοίκου της Αλεξανδρούπολης σε Μπέη και της περιφοράς του στην πόλη μοιράζοντας ευχές.
-Οι κάτοικοι του Πόρου καθαρίζουν τα μαγειρικά σκευάσματά τους από τα λίπη των κρεάτων που καταναλώθηκαν τις Απόκριες σε ένα έθιμο που αποκαλείται ξάρτυσμα.
-Σε ορισμένα χωριά της Κέρκυρας λαμβάνει μέρος ο Χορός των Παπάδων όπου οι ιερείς στήνουν χορό που ακολουθείται από τους γέροντες.
-Στην Κάρπαθο οδηγούνται στο Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων από τους Τζαφιέδες, δηλαδή τους χωροφύλακες, οι κάτοικοι που αντάλλαξαν απρεπείς χειρονομίες, ώστε να αποδοθεί δικαιοσύνη από τους σεβάσμιους της πόλης.
-Το αλευρομουτζούρωμα στο Γαλαξίδι, όπου οι καρναβαλιστές πασαλείφονται με αλεύρι και χορεύουν κυκλικά.
-Στη Μεθώνη Μεσσηνίας γίνεται του Κουτρούλη ο γάμος, αναπαράσταση ενός πραγματικού γάμου του 14ου αιώνα.
-Στη Νέδουσα οι αγρότες προσκαλούν την ευημερία με το αγροτικό καρναβάλι τους.
-Στη Βόνιτσα ένας αχυρένιος ψαράς δεμένος σε γάιδαρο γυρνώντας μέσα από το χωριό καταλήγει σε μια φλεγόμενη βάρκα στο έθιμο του Αχυρένιου-Γληγοράκη.
-Στη Θήβα λαμβάνει μέρος ο Βλάχικος γάμος όπου ξυρίζεται ο γαμπρός για να παντρευτεί κάποιον άντρα συγχωριανό του μεταμφιεσμένο σε νύφη.
-Τέλος, οι Μουτζούρηδες στο Πολύσιτο Βιστωνίδας, μουτζουρώνουν με κάπνα τους επισκέπτες του χωριού.
Όσον αφορά το χαρταετό, σύμφωνα με την παράδοση, το πέταγμα του θεωρείται συμβολισμός της ψυχής που αναδύεται προς τον Θεό. Παλιότερα, οι άνθρωποι πίστευαν πως όσο πιο ψηλά πετούσε ο χαρταετός, τόσο μεγαλύτερες ήταν οι πιθανότητες να εισακουστούν οι προσευχές τους.
Καθαρά Δευτέρα ή αλλιώς «Κούλουμα»
Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην ελληνική ύπαιθρο είναι επίσης γνωστός ως “Κούλουμα”. Πολλοί δήμοι οργανώνουν εκδηλώσεις με συναυλίες και άλλες δραστηριότητες, προσφέροντας δωρεάν σαρακοστιανά εδέσματα στους πολίτες. Παρά τη διαδεδομένη χρήση της λέξης “Κούλουμα” σε όλη τη χώρα, η προέλευσή της παραμένει ασαφής. Πρόκειται για μια θρησκευτική γιορτή, που συνήθως γιορτάζεται σε οικογενειακό κύκλο με μουσική, σηματοδοτώντας την αρχή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Τα Κούλουμα είναι μια οικογενειακή γιορτή που περιλαμβάνει παραδοσιακά σαρακοστιανά εδέσματα, όπως:
-Λαγάνα
-Ταραμοσαλάτα
-Χαλβάς
-Ελιές
-Τουρσί
-Θαλασσινά (καλαμαράκια, σουπιές, χταπόδι, γαρίδες, καραβίδες, μύδια)
-Ντολμαδάκια γιαλαντζί
-Φασολάδα χωρίς λάδι
Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια, αν και ορισμένοι πιστεύουν ότι έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ άλλοι τη συνδέουν με τη βυζαντινή παράδοση. Στην Κωνσταντινούπολη, γιορταζόταν με μεγάλη συμμετοχή κόσμου σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης, συγκεκριμένα στον ελληνικό οικισμό των “Ταταούλων”.
Στην Αθήνα, τα Κούλουμα γιορτάζονταν από πολλές δεκαετίες πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου οι Αθηναίοι γευμάτιζαν και χόρευαν υπό τους ήχους πλανόδιων μουσικών μέχρι το απόγευμα. Στο σούρουπο, οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν χορό γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός, συχνά παρουσία της βασιλικής οικογένειας και πλήθους κόσμου.
Τα Κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα και συνδυάζονται με το παραδοσιακό έθιμο του πετάγματος του χαρταετού. Στην Αθήνα, ιδιαίτερα στον Λόφο του Φιλοπάππου, τονίζεται η λαογραφική αξία της γιορτής, η οποία συνδέεται με την ιστορική παρουσία του ανώτατου άρχοντα.
Ετυμολογία
Η ετυμολογία του ονόματος “Κούλουμα” παραμένει ασαφής και υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την προέλευσή του, καθώς και για την αρχή του εορτασμού. Μία από τις απόψεις αναφέρει ότι προήλθε από τον αναγραμματισμό της λατινικής λέξης “cumulus”, που σημαίνει “σωρός” ή “αφθονία”, υποδηλώνοντας έτσι τη μεγάλη ποσότητα φαγητού και χορού ή το τέλος της εορταστικής περιόδου των Αποκριών.
Ειδικότερα, ο Α. Καμπούρογλου αναφέρει ότι ο όρος είναι καθαρά αθηναϊκής προέλευσης και προέρχεται από τις κολώνες του ναού του Ολυμπίου Διός, οι οποίες κατά τη νεότερη ιστορία αποκαλούνταν από τους Αθηναίους ως “columna”, “κόλουμνα”, “κούλουμνα”, και εν τέλει “κούλουμα”. Ωστόσο, αυτό δεν προσδιορίζει με βεβαιότητα την ακριβή αρχή της εορτής, η οποία πιθανολογείται ότι ξεκίνησε κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο Καμπούρογλου προσθέτει ότι στην αρχή της εποχής του Όθωνα, ο λόφος του Θησείου ονομαζόταν “τριάντα δυο κολώνες”.
